Een geopolitiek kompas voor NL: een kantelende wereldorde?

De Russische invasie van Oekraïne, een assertief China, ‘America First’, klimaatverandering… Geopolitieke schokgolven en mondiale veranderingen doen leiders spreken van een kanteling van de wereldorde. In 1994 – na de val van de Muur en daarmee de vorige ‘Zeitenwende’ – vond in de Nederlandse politiek voor het laatst een herijking van het kompas voor buitenland- en veiligheidsbeleid plaats. Wat is dertig jaar later het beste buitenlandbeleid voor Nederland?

In de verkiezingsserie ‘Een geopolitiek kompas voor Nederland’ beantwoorden veertien politieke partijen vijf wereldpolitieke vragen. In deze eerste aflevering hun antwoorden op de vraag: Is er sprake van een kanteling van de wereldorde? Zo ja, welke ontwikkeling heeft de wereldorde dan ingrijpend veranderd?

VVD

China is een systeemrivaal voor het Westen geworden die wereldwijd op talloze terreinen kan optreden

De meest ingrijpende verandering is de groeiende assertiviteit waarmee China haar belangen en ondemocratische waarden uitdraagt, gekoppeld aan de alsmaar groeiende Chinese macht. Dit is een ingrijpende verandering van de wereldorde, omdat hiermee een systeemrivaal voor het Westen is ontstaan die wereldwijd op talloze terreinen kan optreden.

Dat gaat van pogingen het internationaal recht te herschrijven tot wereldwijde technologische standaarden te dicteren. China bedreigt en intimideert Taiwan met geavanceerdere militaire capaciteiten en kan steeds meer expeditionair optreden. Het maakt zich schuldig aan mondiale spionage en gebruikt economische afhankelijkheden als geopolitiek drukmiddel.

Deze ontwikkelingen zijn zo verstrekkend omdat het bredere effecten heeft dan alleen op onze relatie met China. Dat is terug te zien in de competitie om grondstoffen en markten in derde landen, maar ook in de manier waarop China een alternatieve markt en toeleverancier vormt voor kwaadaardige regimes zoals Rusland en Iran. Dit ondermijnt westerse sancties en ons internationaal veiligheidsbeleid.

NSC

De invloed van het Westen is afgenomen en niet langer vanzelfsprekend, en democratieën staan onder druk

De wereld van vandaag is als een orkest zonder dirigent, met vaak meer protagonisten dan partners. Er bestaat wrijving tussen opkomende en gevestigde machten, vooral tussen China en de Verenigde Staten, terwijl regionale machten zoals Turkije zich roeren. Niet iedereen speelt daarbij volgens de geldende spelregels. Machtsverhoudingen verschuiven, waarbij het zwaartepunt van de wereld zich steeds meer richting Azië verplaatst. De invloed van het Westen is afgenomen en niet langer vanzelfsprekend, en democratieën staan onder druk.

De multipolariteit die ontstaat kan als een kernwoord gelden. Die is veelal conflictueus van karakter, wat een rauwere omgang tussen wereldspelers met zich meebrengt en delen van het multilaterale systeem verlamt. Ondertussen laaien conflicten op in de ring rond Europa: oorlog in Oekraïne, in het Midden-Oosten en in de Kaukasus.

In deze complexe wereld moet Nederland zijn weg vinden door de harde realiteiten te doorgronden, onze (bredere) belangen te behartigen, en onze waarden te beschermen en waar mogelijk uit te dragen.

GL-PvdA

Terwijl de machtsverhoudingen in de wereld al aan het verschuiven waren, heeft de grootschalige, brute aanval van Rusland op Oekraïne de kaarten op bloedige wijze door elkaar geschud

Sinds de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 is de geopolitiek in een stroomversnelling terechtgekomen. Terwijl de machtsverhoudingen in de wereld al aan het verschuiven waren, heeft de grootschalige, brute aanval van Rusland op Oekraïne de kaarten op bloedige wijze door elkaar geschud.

Oekraïne vecht niet alleen voor het behoud van zijn soevereiniteit; het land vecht ook voor de waarden waar GroenLinks-PvdA, Nederland en de Europese Unie voor staan: vrede, veiligheid, democratie en rechtsstaat. Rusland wil juist af van de internationale rechtsorde. We zien deze systeemrivaliteit ook elders op de wereld, bijvoorbeeld in de toegenomen spanningen tussen de VS en de EU enerzijds en China anderzijds, onder andere in Afrika.

Tegenover die spanning staat gelukkig de grote mate van eenheid waarmee de Europese Unie op de Russische inval heeft gereageerd. Om mondiale stabiliteit, vrede en veiligheid te waarborgen is een sterke EU die haar waarden naleeft, haar democratie verbetert en de rechtsstaat beschermt van essentieel belang.

BBB

Europa en daarmee ook Nederland moeten in toenemende mate hun eigen broek gaan ophouden

Er is wel degelijk sprake van een kanteling richting een zichtbaar multipolaire wereldorde. Europa en daarmee ook Nederland moeten in toenemende mate hun eigen broek gaan ophouden. De stabiliteit die de Verenigde Staten lange tijd hebben geboden door veiligheidsgaranties aan Europa te geven en een voortrekkersrol te nemen in wereldwijde crises is tanende.

Supranationale organisaties als de EU en NAVO zijn zichzelf opnieuw aan het uitvinden. Ze concentreren zich daarbij op kwesties zoals uitbreiding, klimaat, immigratie en herverdeling van budgetten, waardoor ze naar binnen zijn gekeerd en het overzicht wat buiten gebeurt uit het oog zijn verloren.

Deze ontwikkelingen zorgen voor een veiligheidsvacuüm dat ingevuld wordt door autocratische regimes (zoals Rusland, Iran en Afrikaanse dictators), maar ook door uitdagers van de wereldhegemonie (zoals China), niet-statelijke actoren (zoals Hamas, IS en extremistische groeperingen) en georganiseerde misdaad. Dit is een bedreiging voor onze democratie.

Dit veiligheidsvacuüm wordt momenteel versterkt door de (economische) competitie om schaarse goederen, natuurlijke hulpbronnen en geografisch strategische locaties die beschikbaar komen voor meerdere partijen. Bovendien hebben staten, groepen en actoren meer mogelijkheden om door middel van massamedia, cybercrime en beïnvloedingsactiviteiten mensen in andere landen te manipuleren, waardoor de veiligheid die we jaren lang voor lief namen ter discussie wordt gesteld.

PvdD

Als we de klimaat- en natuurcrisis nu niet aanpakken, zal dat de wereldorde op zijn kop zetten

De gevolgen van de klimaat- en natuurcrisis zijn inmiddels overal zichtbaar. Als we nu niet voor een crisisaanpak gaan, zal dat de wereldorde op zijn kop zetten. Overstromingen, bosbranden en zware stormen eisen wereldwijd hun tol. Planten en dieren sterven in angstaanjagend tempo uit. Tropisch regenwoud verdwijn en de oceanen warmen op en verzuren.

Als de wereld niet massaal in actie komt, stevenen we af op een opwarming van 2,8 graden Celsius aan het einde van deze eeuw. Grote delen van de wereld kunnen onbewoonbaar worden of in zee verdwijnen.

Wij staan zij aan zij met moedige burgers die wereldwijd de weg wijzen naar een veilige, groene, sociale en diervriendelijke wereld. Samen doorbreken we oude machtsstructuren, zodat mensen weer de ruimte krijgen om mee te beslissen over de toekomst. Verwoestende commerciële belangen moeten aan macht inleveren. Geen blinde focus meer op economische groei, maar op Europees en internationaal niveau samenwerken voor het welzijn van mens, dier en planeet.

D66

Steeds meer grote geopolitieke actoren willen het internationaal recht naar hun eigen maatstaven aanpassen

Als relatief klein land met een open economie heeft Nederland baat bij een op regels gebaseerde wereldorde. Nederland is daarom altijd een voorvechter van mensenrechten en een multilaterale wereldorde die op regels gebaseerd is.

De verandering die we in de afgelopen jaren hebben gezien, is dat die regels steeds meer worden losgelaten. Zo hanteert China een hele andere definitie van mensenrechten dan het Westen en heeft Rusland zich onttrokken aan het internationale recht bij de invasie in Oekraïne. Maar ook de VS is al lang niet meer de betrouwbare voorvechter van democratie en vrijheid die het ooit was.

Er is dus inderdaad sprake van een keerpunt in de wereldorde vanuit geopolitiek perspectief. Steeds meer grote geopolitieke actoren willen het internationaal recht naar hun eigen maatstaven aanpassen. Dit is de grootste bedreiging voor de veiligheid en toekomst van Nederland, en vraagt om een sterkere Europese Unie.

SP

Door het brute optreden van Rusland zijn de kansen op een nieuwe Europese veiligheidsorde voorlopig van de baan

De inval van Vladimir Poetin in Oekraïne markeert absoluut een kanteling van de wereldorde. Het is een grove schending van het internationaal recht, zoals we die in decennia niet gezien hebben. Oekraïne verdient dan ook alle steun, waarbij escalatie moet worden voorkomen.

Na de Koude Oorlog waren er volop kansen op een nieuwe Europese veiligheidsorde. Door het brute optreden van Rusland zijn die kansen voorlopig van de baan. Niettemin moet de inzet zijn dat deze oorlog zo snel mogelijk eindigt. Allereerst door een staakt-het-vuren, gevolgd door een vredesovereenkomst. Alleen een politiek akkoord kan zorgen voor een duurzame oplossing.

Volt

We drijven af van een door de Verenigde Staten geleid multilateraal systeem naar een multipolaire wereld met verschillende invloedssferen

Er vindt onmiskenbaar een kanteling plaats in de wereldorde. We drijven af van een door de Verenigde Staten geleid multilateraal systeem naar een multipolaire wereld met verschillende invloedssferen. Verschillende factoren jagen deze transitie aan: de terugkomst van China als geopolitieke macht, de verkiezing van Donald Trump en de bijbehorende terugtrekking uit multilaterale organisaties, de strijd om technologisch leiderschap tussen de VS en China, de Russische invasie van de Krim in 2014 en de westerse reactie daarop.

Maar ook de klimaat- en coronacrisis spelen een rol in deze verschuiving. Bij zowel de coronacrisis (vaccinaties) als de gevolgen van klimaatverandering maakt het Westen beloften aan de Global South niet waar. Dit leidt tot onvrede, waar landen als China op inspelen. Uit die ontevredenheid ontstaan meer alternatieven, zoals alternatieve betalingssystemen en de New Development Bank van de BRICS-landen als tegenhanger van het IMF en de Wereldbank.

In deze multipolaire wereld kan Europa een cruciale rol spelen, maar dan moet het zijn eigen militaire, economische en politieke macht versterken. En samen met de Global South het multilaterale systeem moderniseren.

FVD

De hegemonie van het collectieve Westen is voorbij

De succesvolle inzet van hypersonische raketten door Rusland in Oekraïne, terwijl het hypersonische programma van de VS werd stopgezet (in maart 2023), belichaamt een seismische verschuiving weg van de Amerikaanse militaire suprematie. Deze raketten zijn een gamechanger, vergelijkbaar met de longbows bij de slag bij Azincourt in 1415, of met de atoombom.

Deze belangrijke ontwikkeling vindt plaats in de context van de invasie van Oekraïne, die heeft laten zien dat het Russische leger in staat is om een klassieke landoorlog te voeren, terwijl de NAVO en haar lidstaten de afgelopen twee decennia alleen maar bezig zijn geweest met het bestrijden van opstanden (en faalden, zoals in Afghanistan in 2021).

Het falen van Oekraïne om Rusland af te slaan, ondanks de massale financiële en militaire steun van de NAVO, en het falen van de economische sancties om de Russische economie te vernietigen, zijn duidelijke tekenen dat de hegemonie van het collectieve Westen voorbij is.

CDA

Het feit dat een groot deel van de wereld de invasie niet heeft veroordeeld, toont aan dat het Westen aan macht en invloed heeft verloren

De mondiale trend waarin autocratische landen aan invloed winnen is al langere tijd gaande. De Russische inval in Oekraïne is wat het CDA betreft echt een kantelpunt in de geschiedenis, die de internationale verhoudingen zwaar onder druk zet.

Het feit dat een groot deel van de wereld deze invasie niet heeft veroordeeld, toont aan dat het Westen aan macht en invloed heeft verloren. We komen er plotseling achter dat veel Afrikaanse, Zuid-Amerikaanse en Aziatische landen uit eigenbelang liever Rusland steunen dan zich hard te maken voor de internationale rechtsorde. Vooral uit stemmingen binnen de Verenigde Naties blijkt dat de westerse invloed op de wereld niet langer vanzelfsprekend leidend is.

ChristenUnie

De geopolitieke scheidslijn trekt nu door in de kloof tussen democratische rechtsstaten en landen met een autoritair bewind

Er vindt zeker een verschuiving plaats van de klassieke machtsblokken, maar die kanteling bevindt zich op verschillende fronten. Zo zijn China, India en Iran bijvoorbeeld serieuze geopolitieke machtsfactoren geworden.

Daarnaast is de overkoepelende ideologie van communisme en socialisme weliswaar naar de achtergrond verdwenen, maar de geopolitieke scheidslijn trekt nu door in de kloof tussen democratische rechtsstaten en landen met een autoritair bewind. 

Deze tweedeling tekent zich eveneens af binnen de geopolitieke blokken die doorgaans als westerse democratieën bestempeld worden. Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in de Europese Unie, waar de rechtsstaat in landen als Hongarije en Polen afgebrokkeld is, en in de Verenigde Staten, waar politieke tegenstellingen de rechtsstaat bedreigen.

SGP

De geopolitieke kanteling is zichtbaar, urgent en multidimensionaal

De geopolitieke kanteling is inderdaad zichtbaar, urgent en multidimensionaal. Allereerst plaatsen de ambities van China ons voor grote uitdagingen op vlakken als eerlijke handel en gelijke markttoegang, cyberveiligheid en mensenrechten.

Ten tweede zorgt de oorlog in Oekraïne voor een heroriëntatie op onze eerste hoofdtaak: landsverdediging. Terecht zijn in NAVO-verband hernieuwde afspraken gemaakt over het voldoen aan de norm van twee procent. De SGP heeft – samen met de VVD, het CDA en Volt – een initiatiefvoorstel ingediend om deze budgettaire ondergrens wettelijk vast te leggen.

In het kielzog van deze ontwikkelingen zien we ten derde conflicten oplaaien in diverse regio’s, waaronder Israël, Armenië en Niger.

Dit brengt ons ten vierde bij de heroriëntatie die gaande en nodig is ten aanzien van het Afrikaanse continent. De SGP pleit voor inzet op stabiliteit en economische ontwikkeling, op basis van gelijkwaardigheid. Dat betekent: met respect voor de lokale religieuze en culturele context.

DENK

De opkomst van nieuwe grootmachten als China zet de westerse hegemonie onder druk

Ja, de opkomst van nieuwe grootmachten als China is de belangrijkste ontwikkeling die de wereldorde ingrijpend aan het veranderen is. China positioneert zich steeds assertiever op het wereldtoneel, zowel economisch als geopolitiek. Dit zet de westerse hegemonie onder druk.

De economische macht verschuift richting Azië, wat gevolgen heeft voor de mondiale machtsverhoudingen. Daarnaast tast China met expansiedrift de soevereiniteit van buurlanden aan, zoals in de Zuid-Chinese Zee. Deze machtsconcentratie bij autoritaire regimes als China vormt een bedreiging voor de op regels gebaseerde internationale orde.

JA21

Wij zien op dit moment nog geen kanteling in de wereldorde, maar we moeten wel alert zijn en tegenwicht bieden aan de opkomst van China

We bevinden ons momenteel in een onrustige geopolitieke situatie met de oorlog in Oekraïne door de illegale invasie van Rusland en de terroristische aanval van Hamas op Israël. Daarnaast zien we dat de Verenigde Staten – na decennia van Amerikanisering en relatieve stabiliteit – als grootmacht wordt uitgedaagd door de opkomst van China, in zowel economisch als militair opzicht.

Wij zien op dit moment nog geen kanteling in de wereldorde. Maar we moeten wel alert zijn en als westerse mogendheden tegenwicht bieden aan de opkomst van China.