Het ongelukkige huwelijk tussen Erdoğan en Poetin

De recente confrontaties tussen de regeringslegers van Turkije en Syrië in de Syrische provincie Idlib zet ook de relaties tussen Turkije en Rusland op scherp. Uit dit overzicht van de recente ontwikkelingen blijkt dat Ankara en Moskou zich, ondanks de wederzijdse belangen en goede verstandhouding van de afgelopen jaren, in een ongelukkig huwelijk bevinden.  

Het Turkse regeringsleger is begin februari 2020 in confrontatie gekomen met het Syrische regeringsleger in Idlib, wat al snel uitgroeide tot een oorlog. Na de dood van 33 Turkse militairen sloeg het Turkse leger op 28 februari terug met ongekende wraak: 3 Syrische vliegtuigen werden neergehaald en Turkije beweerde daarnaast meer dan 2.000 Syrische militairen te hebben gedood en meer dan 100 tanks en 6 luchtafweersystemen te hebben vernietigd.

Ondertussen heeft zich in Idlib een humanitaire ramp voltrokken waardoor bijna een miljoen vluchtelingen vastzitten bij de Turkse grens in Syrië. Op 5 maart hebben de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan en de Russische president Vladimir Poetin een wapenstilstand gesloten. De verwachting is echter dat dit enkel een adempauze zal zijn, gezien het feit dat de belangen van Turkije, Syrië en Rusland blijven botsen in Noord-Syrië.

Het geostrategische belang van Turkije in Syrië
Turkije heeft een geostrategisch belang in de grensregio met Syrië. Binnen- en buitenlandbeleid zijn in Turkije nauw met elkaar verbonden. Toen in 2011 de burgeroorlog uitbrak in Syrië, bestempelde Erdoğan deze ontwikkeling als een directe bedreiging voor de Turkse veiligheid. Nadat Assad weigerde hervormingen door te voeren, keerde ook Turkije zich tegen het regime in de overtuiging dat Assad snel van de troon gestoten zou worden.

De Turkse aanwezigheid in Syrië focust zich op het creëren van een veiligheidszone waarmee het grip heeft op wat er aan de oostgrens van Turkije gebeurt. Sinds 2016 heeft Ankara, in samenwerking met het Vrije Syrische Leger, verschillende militaire operaties in Noord-Syrië uitgevoerd, gericht op het verdrijven van Koerdische milities uit het grensgebied. Tegelijkertijd wil Turkije voorkomen dat vluchtelingen die de bombardementen van Assad en Poetin willen ontvluchten de Turkse grens oversteken.

Een ander belang van Turkije is de strijd om het islamitisch leiderschap in de regio. Dit streven klinkt door in de retoriek van Erdoğan waarin hij Turkije presenteert als de natuurlijke leider van de islamitische wereld.

Het Russische belang in Syrië
“Beseffen sommigen wat ze in het Midden-Oosten hebben aangericht?” was de rode draad van Poetins toespraak bij de Verenigde Naties in 2015, die volledig in het teken stond van het machtsvacuüm en de gezamenlijke strijd tegen terrorisme in het Midden-Oosten.1  Nog geen 48 uur later voegde Moskou zich ook als een speler op het al chaotische strijdtoneel in Syrië.

Poetins besluit om de regering in Syrië te steunen betekende echter geen terugkeer van Moskou in de regio: Rusland was nooit weggeweest. Syrië was ook ten tijde van de Koude Oorlog een belangrijke partner voor de Sovjets, gezien de aanwezigheid van een Russische marinebasis in Syrië sinds 1971 – nog altijd de enige buiten de landsgrenzen van de voormalige Sovjet-Unie.

De nadruk op militaire aanwezigheid in Syrië demonstreert dat Moskou naast de toegang tot de Middellandse Zee ook haar geopolitieke rol in de regio wil laten gelden

Sinds 2015 heeft Rusland deze basis in Tartus niet alleen uitgebreid, maar ook een militaire vliegbasis in Latakia opgebouwd om de Russische luchtmacht te faciliteren. Deze nadruk op de militaire aanwezigheid in Syrië demonstreert dat Moskou naast de toegang tot de Middellandse Zee ook haar geopolitieke rol in de regio wil laten gelden.

De turbulente situatie in het Midden-Oosten van de afgelopen jaren kwam Poetin goed uit, die zich wilde profileren als een belangrijke partner in de strijd tegen IS. Tegelijkertijd zag Moskou dat het Witte Huis steeds onzichtbaarder werd in Syrië; een gat dat Poetin maar al te graag wilde opvullen.

Na het terugschroeven van de Amerikaanse militaire aanwezigheid in Noord-Syrië eind 2019 kon Rusland ook haar wil opleggen aan de Koerdische militanten. Ook Turkije is in dit gat gesprongen door de Koerden in Noord-Syrië te verdrijven, weliswaar met goedkeuring van de Russen. Vandaag de dag heeft dit strijdtoneel zich echter ontwikkeld tot een crisis tussen Erdoğan en Poetin.

Strategische samenwerking Ankara en Moskou
Er zijn ook gedeelde belangen tussen Erdoğan en Poetin. De strategische samenwerking was met name gericht op het behouden van geopolitieke status quo in de regio, waarbij Ankara en Moskou bezwaren hadden tegen regime change revoluties in de Kaukasus en Centraal-Azië. Daarnaast hebben Turkije en Rusland de afgelopen jaren geïnvesteerd in samenwerking op onder andere het gebied van handel en defensie.sancties

De samenwerking op het gebied van energie is geïntensiveerd door bijvoorbeeld de realisatie van de Turkish Stream pijpleiding. Ongeveer 55% van de Turkse import van aardgas is Russisch. Turkije is voor Rusland van belang, omdat het land door haar geostrategische ligging fungeert als een soort energy corridor naar Europa.

Rusland heeft meer aan Turkije als NAVO-lid die de alliantie van binnenuit kan verzwakken

De afgelopen jaren heeft Moskou ook veelvuldig de samenwerking opgezocht met Ankara om tot een duurzame oplossing te komen in Syrië. Poetin beseft dat nauwere samenwerking met Turkije op den duur politieke en militaire discrepantie zou veroorzaken binnen de NAVO.

Dit is versterkt door de levering van S-400 raketten aan Turkije – een zet die eigenlijk veel meer economische motieven heeft dan Turkije losrukken van de NAVO. Rusland heeft namelijk meer aan Turkije als NAVO-lid die de alliantie van binnenuit kan verzwakken.

Aan de andere kant profileert Rusland zich als een “powerbroker” wanneer zij het beeld uitdraagt dat Moskou ook bereid is een land erbij te betrekken dat eigenlijk een regime change wil in Syrië. Daarmee krijgt Rusland niet alleen sterke kaarten tijdens de onderhandelingen in de regio, zo houdt Moskou ook de deur open tussen Ankara en Damascus voor politieke dialoog.

Tegelijkertijd weet Poetin dat Erdoğan politieke invloed heeft op de oppositie in Syrië, waar ook Assad rekening mee dient te houden. De recente ontwikkelingen in Idlib onderstrepen dit punt.

Tot slot, het Turkije van Erdoğan en het Rusland van Poetin delen een manier van politiek bedrijven waarmee zij elkaar in zekere zin legitimeren. Tegelijkertijd zien we ook wantrouwen tussen beide leiders wat zich openlijk manifesteert in woordenwisselingen tussen Erdoğan en Poetin zodra de bilaterale belangen in het gedrang komen.

Het conflict van november 2015 rondom het neergehaalde Russische vliegtuig is daar een treffend voorbeeld van. Deze gebeurtenis werd toen der tijd nog weergegeven als een van de meest serieuze clashes tussen een NAVO lid en Rusland in meer dan 50 jaar tijd. Over dit conflict sprak Poetin beledigende woorden richting Erdoğan tijdens zijn jaarlijkse persconferentie gehouden in december 2015: “Iemand binnen de regering besloot de Amerikanen te likken daar waar geen daglicht komt.”2

In de huidige crisis tussen beide landen is er opnieuw een soortgelijke retoriek waar te nemen, waaruit blijkt dat de samenwerking tussen beide landen eigenlijk vooral een gelegenheidscoalitie is.

Politieke laagconjunctuur maakt verschillen duidelijker
De huidige ontwikkelingen in Noord-Syrië laten signalen zien van een ongelukkig huwelijk tussen Erdoğan en Poetin. Rusland beschuldigde Turkije van de escalatie in februari. Volgens Rusland heeft Turkije haar militaire operaties in Noord-Syrië niet gecommuniceerd, waardoor, volgens Moskou, Turkse soldaten omgekomen zijn. Daarnaast beticht Moskou Ankara ervan dat het haar beloften niet nakomt om de situatie in Idlib op te lossen.

Opnieuw hebben de Russische media gesteld dat Turkije Idlib in een oase voor terroristen omtovert. Deze retoriek was ook in 2015 te horen na het neerhalen van het Russische gevechtsvliegtuig. Poetin zei toentertijd zelfs dat het vliegtuig was neergehaald door handlangers van terrorisme3  en legde sancties op aan Ankara.

Ook de Turkse president heeft recent uitgehaald naar de regering in Syrië en met name naar Rusland, iets wat hij tot op heden bijna nooit deed in het conflict. De Turkse president heeft Rusland ook bekritiseerd tijdens zijn bezoek aan Oekraïne begin februari waarin hij zich tegen de annexatie van de Krim uitsprak en zelfs militaire steun toezegde aan Kiev.

Het is niet nieuw dat Turkije tegen de annexatie van de Krim is. Echter, Turkije heeft westerse sancties tegen Rusland ook niet gesteund en Ankara onthoudt zich telkens van de stemming bij de VN als het gaat om resoluties omtrent de Krim.

Het mag duidelijk zijn dat Turkije probeert voorzichtig te balanceren om een harde confrontatie met Rusland te voorkomen. Tegelijkertijd zien we ook dat de crisis in Syrië ook de verhoudingen in Libië op scherp zet, waar Erdoğan en Poetin ondanks grote verschillen een wapenstilstand hadden afgesproken.

Als de situatie in Syrië verder escaleert, kan Rusland Turkije meer onder druk zetten in Libië. Turkije steunt daar de door de VN-erkende regering, terwijl Rusland de kant gekozen heeft van het Nationale Leger onder de leiding van generaal Khalifa Haftar.

Het is aannemelijk dat Ankara en Moskou een directe gewapende confrontatie uit de weg zullen gaan aangezien geen van beide landen daar baat bij heeft

De vraag rijst of er sprake kan zijn van een directe confrontatie tussen Turkije en Rusland. Alhoewel de eerder gemaakte afspraken in Astana en Sotsji mislukt zijn en de Turkse media juist Rusland beschuldigen van aanval op Turkse soldaten, is het veel aannemelijker dat Ankara en Moskou een directe gewapende confrontatie uit de weg zullen gaan aangezien geen van beide landen daar baat bij heeft.

Ondanks de huidige tegenstellingen en de beperkingen van hun samenwerking wil Moskou Ankara ook niet wegduwen in de armen van het Westen: dat was ook de reden waarom Rusland de recente Turkse vergeldingsactie in Idlib gedoogde. Rusland lijkt bewust voor deze strategie gekozen te hebben zodat ze de druk op Assad, maar vooral ook op Ankara kan opvoeren over het verwijderen van radicaal-extremistische groepen uit Idlib.

Toekomst van de betrekkingen: terug naar het begin?
De relaties tussen beide landen hebben historisch gezien veel pieken en dalen gekend. De toekomst van de bilaterale relaties ziet er echter minder rooskleurig uit dan men doet vermoeden en de angst dat Turkije haar pijlen richt op Rusland is grotendeels ongegrond.

De verhouding tussen Turkije en Rusland laat zich eerder kenmerken door politieke hoog- en laagconjuncturen. Het lijkt erop dat de huidige conjunctuur wijst in de richting van een nieuw dieptepunt vanwege de situatie in Idlib. De belangen van Erdoğan en Poetin liggen op veel fronten ver uit elkaar, wat steeds zichtbaarder wordt in deze regio.

Beide landen willen een noemenswaardige speler zijn in de brede regio, waarbij Erdoğan en Poetin niet terugdeinzen voor het in de steek laten van derde partijen of gelegenheidscoalities aan te gaan. Dit zorgt voor grote mate van wantrouwen tussen beide landen.

Het autoritaire karakter van beide presidenten heeft de kaders geschapen van hoe beide landen op diplomatiek niveau met elkaar zijn omgegaan sinds de 21e eeuw

De relatie tussen beide landen wordt ook mede bepaald door de persoonlijke relatie tussen beide leiders. Het autoritaire karakter van beide presidenten heeft de kaders geschapen van hoe beide landen op diplomatiek niveau met elkaar zijn omgegaan sinds het begin van de 21e eeuw. Verschillende belangen tussen beide landen zijn soms kunstmatig afgestemd tussen de leiders.

Het is erg aannemelijk dat de relatie tussen Turkije en Rusland, wanneer de betrekkingen in de toekomst niet meer worden bepaald door Erdoğan, noch Poetin, weer in de positie terechtkomt van voor 2000.4  De periode voor deze twee leiders kenmerkte zich namelijk door de geopolitieke strijd om invloedssferen in de Kaukasus, Centraal-Azië en de Balkan.

Het minst waarschijnlijke scenario is in elk geval een vergaande alliantie tussen Turkije en Rusland, gelet op het feit dat de recente ontwikkelingen de grote beperkingen van de relaties demonstreert.

• 1Toespraak van president Vladimir Poetin bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, 28 september 2015
• 2YouTube-fragment uit Vladimir Poetin’s jaarlijkse persconferentie, 17 december 2015
• 3Russia's Putin calls Turkey's downing of Russian jet 'stab in the back', Reuters, 24 november 2015
• 4Hoe je het ook wendt of keert, vroeg of laat houdt de politieke carrière van Erdoğan en Poetin op. De peilingen laten zien dat de positie van Erdoğan steeds verder verzwakt, mede gelet op de economische situatie van het land en de interne strijd binnen zijn partij in aanloop naar de verkiezingen in 2023. Ondertussen heeft Poetin verregaande grondwetswijzigingen voorgesteld omtrent het staatsbestel, wat er duidelijk op wijst dat hij na het einde van zijn termijn in 2024, ook gezien zijn leeftijd, niet voor een volgende termijn gaat. Terwijl hij zijn opvolger klaarstoomt zal Poetin wel in grote mate aan de touwtjes blijven trekken.