IFFR 2021: Het Srebrenica van Aïda

Met Quo Vadis, Aïda? maakte de Bosnische regisseur Jasmila Žbanić een speelfilm over Srebrenica waar niemand omheen kan. Ze koos nadrukkelijk voor een persoonlijke invalshoek, waarvoor ze de nodige kritiek kreeg, maar wat haar ook lovende recensies opleverde. De Nederlandse première vindt binnenkort plaats op het International Film Festival Rotterdam (IFFR).

“Oorlog is banaliteit, een platform voor sociopaten en psychopaten”, stelde Jasmila Žbanić onlangs in een interview voor het Toronto International Film Festival, naar aanleiding van haar ervaringen in de Joegoslavische burgeroorlog.1  De Bosnische regisseur oogstte al veel lof van critici en festivaljury’s met haar recente film over de val van Srebrenica, maar riep ook wrevel op met haar interviews, met name om haar kritische uitspraken richting de VN-soldaten van het Nederlandse bataljon (Dutchbat).

“Als Bosnische was ik destijds woedend op de VN en hoe zij de mensen hebben laten gaan”, aldus Žbanić in bovenstaand interview. Haar film is echter genuanceerder over de gebeurtenissen van 11 juli 1995, toen de VN geen bescherming meer kon bieden aan de Bosnische moslimbevolking van Srebrenica en de bewoners in handen vielen van het Servische leger.

Quo Vadis, Aïda? speelt zich af rond die dag, vanaf het moment dat het vuur wordt geopend op de stad en 30.000 inwoners op de vlucht gaan richting de Dutchbat-basis tot aan de massamoord van minstens 8373 mannelijke vluchtelingen.

Gesloten deuren
De film geeft een overtuigend beeld van de onhoudbare chaos die bij de Dutchbat-basis ontstond, iets waar de nieuwszenders destijds niet toe in staat waren. Wanneer de hoofdpersoon, VN-tolk Aïda, achter het hek van de basis op een wachthuisje klimt om haar familieleden te spotten, kijkt ze uit over een kilometersbrede mensenzee.

Binnenin de oude fabriekshal waar de eerste vluchtelingen zich verzamelen, kan Aïda over de hoofden lopen. Er is tekort aan voedsel, toiletten, ziekenverzorging en er vindt een bevalling plaats tussen de op de kale vloer uitgespreide menigte. De Nederlandse soldaten die de basis bemannen, zijn in paniek.

Als kijker word je opgetild en meegesleurd door actrice Jasna Đuričić

Als het hek inmiddels al gesloten is omdat er niet meer dan 5000 vluchtelingen toegelaten worden, lukt het Aïda toch nog om haar echtgenoot en twee zoons naar binnen te loodsen dankzij de VN-pas om haar nek. Als kijker word je opgetild en meegesleurd door actrice Jasna Đuričić in de rol van Aïda, die vecht om haar gezin te beschermen.

De VN-soldaten, gespeeld door Nederlandse en Vlaamse acteurs, zien geen uitweg voor de man en zoons van Aïda. Om Servische represailles te voorkomen, schrapt majoor Rob Franken (gespeeld door Raymond Thiry) hen van de lijst voor vrijgeleiden. “We houden ons aan de regels hier”, bijt hij Aïda toe. Kolonel Thom Karremans, gespeeld door Johan Heldenbergh, houdt letterlijk de deur voor haar gesloten.

Anders dan in de media
Wat er verder gebeurt, is bekend: de VN-top geeft geen gehoor aan de wanhopige verzoeken van Karremans om de Servische troepen te bombarderen en de vluchtelingen worden allemaal overgeleverd aan generaal Ratko Mladić (vertolkt door Boris Isaković). Mladić belooft hen te sparen, maar iedereen weet inmiddels al dat hij lak heeft aan afspraken en wetten.

Bewonderenswaardig is hoe de acteurs erin slagen om de soldaten van een andere kant te laten zien dan die we kennen uit de media. Heldenbergh schiet in zijn rol als Karremans ongekend uit zijn slof achter de schermen en Thiry toont naast de militaire starheid ook de frustratie van Franken.

Een korte tekst aan het begin van de film maakt al duidelijk dat Quo Vadis, Aïda? weliswaar gebaseerd is op ware gebeurtenissen, maar dat sommige personages fictief zijn en sommige situaties aangepast ten behoeve van het verloop van het verhaal. Zo komt Karremans al vroeg met zijn betreurde uitspraak “I’m just the piano player”. Hij zegt dit in de film niet tijdens de onderhandelingen met Mladić, maar in gesprek met de burgemeester van Srebrenica, die woest reageert: “Fuck you and your fucking piano!”

De relatieve vrijheid waarmee Žbanić haar scenario heeft geschreven, werd haar niet altijd in dank afgenomen. Zo kreeg zij weerstand van overlevende Hasan Nuhanović, de tolk voor Dutchbat op wie het personage van Aïda geïnspireerd is. Het oorspronkelijke idee was om zijn autobiografische boek De tolk van Srebrenica te verfilmen, maar dit strandde omdat Nuhavonić het niet eens was met hoe de feiten uit het boek aangepast zouden worden.

Verhalen van vrouwen
Toch is het van meet af aan duidelijk dat Quo Vadis, Aïda? niet bedoeld is om de geschiedenis te verdraaien. Niemand hoeft zich misleid te voelen en de goede verstaander zal waarschijnlijk wel begrip hebben voor de manier waarop de filmmakers met de realiteit omspringen.

Heel bewust bundelt Žbanić meerdere getuigenissen van overlevende vrouwen in het personage van Aïda. Dat doet ze niet alleen om de film vlotter te laten verlopen, maar vooral ook om de schrijnende verhalen een plaats te geven.

Door dit bijzondere perspectief is Quo Vadis, Aïda? in de eerste plaats een film over wat oorlog doet met hen die er aan overgeleverd zijn. Aïda rent voortdurend heen en weer tussen de verschillende partijen en toch kan ze niet voorkomen dat haar gezin uit elkaar gehaald wordt. Ze wordt gedwongen voor zichzelf te kiezen op een manier die onvermijdelijk is en daardoor juist zo aangrijpend.

Met haar op een internationaal publiek gerichte film roept Jasmila Žbanić essentiële vragen op en wakkert ze de discussie over Srebrenica weer aan. Hopelijk ook bij hen die er nog weinig vanaf weten.

De film Quo Vadis Aïda? draait op het 50ste International Film Festival Rotterdam, dat van 1 tot 7 februari 2021 online plaatsvindt.

• 1QUO VADIS, AIDA? Q&A with Jasmila Žbanić | TIFF 2020, Jasmila Žbanić in conversation with TIFF in advance of QUO VADIS, AIDA?'s premiere at the 2020 Toronto International Film Festival.