Krachteloos? De Europese Unie is een supermacht
Opinie Europese Zaken

Krachteloos? De Europese Unie is een supermacht

14 Apr 2021 - 11:47
Photo: Het Europees Parlement in Strasbourg. © European Parliament
Terug naar archief
Author(s):

De Chinese president Xi, de Russische president Poetin en de Amerikaanse president Trump hebben geprobeerd hun invloed op de Europese Unie te vergroten. Volgens Rob de Wijk zijn ze daar allemaal niet in geslaagd. Integendeel, de EU heeft zich dankzij deze leiders, de Brexit en de coronacrisis tot een supermacht ontwikkeld waardoor de 21ste eeuw wel eens de eeuw van Europa kan worden. Dat vergt wel een fundamentele aanpassing van de wijze waarop Europa is georganiseerd.1

Potentaten als Xi Jinping, Vladimir Poetin en Donald Trump beukten hun vuisten stuk op de Europese Unie. En Boris Johnson wilde een scheiding op Britse voorwaarden, maar dat lukte hem niet. Tot hun chagrijn moesten deze leiders een hoge prijs betalen voor de toegang tot de Europese markt.

Een eerste conclusie is dat leiders zich moeten schikken als ze iets van de Unie willen, zoals toegang tot de interne markt. De tweede conclusie is dat de crises en aanvallen van buitenaf waarmee de EU werd geconfronteerd, de Europese integratie hebben versterkt. Dat gold ook voor de coronacrisis.

Als de EU zwakker was geweest
Het had ook anders kunnen lopen. Als de Unie zwakker was geweest, hadden de genoemde leiders hun gang kunnen gaan en had Europa er nu compleet anders uitgezien.

Als de EU de slag om Europa had verloren, zou het zijn verscheurd door rancuneuze leiders

Trump had de lidstaten tegen elkaar kunnen uitspelen en vervolgens met die afzonderlijke landen handelsovereenkomsten kunnen sluiten die voor hen nadelig waren. China zou met zijn investeringen en nieuwe zijderoutes nog meer politieke en economische invloed hebben verworven. En Ruslands ontregelende strategie zou meer effect hebben gehad, waardoor dat land zijn invloedsfeer tot diep in Europa had kunnen uitbreiden.

Kortom: als de EU de slag om Europa had verloren, zou het zijn verscheurd door rancuneuze leiders. De Brexit en COVID-19 hadden de Unie dan de genadeslag toegebracht.

DeWijk-De Britse premier Boris Johnson in een videocall met voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen in december 2020. Number 10 - Flickr
De Britse premier Boris Johnson in een videocall met voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen in december 2020. © Number 10 / Flickr

Dat dit allemaal niet is gebeurd, komt doordat de Europese landen door hun samenwerking zélf een supermacht zijn geworden. Dit plaatst het argument voor Europese samenwerking in een totaal ander perspectief. Europeanen buiten de Unie moeten zich daarom de vraag stellen bij wie ze willen horen. Sluiten ze zich aan bij de EU, bij Rusland of bij China? Dit soort keuzes zijn onvermijdelijk in een wereld die steeds meer door politieke en economische invloedsferen wordt gedomineerd.

Als Nederland alleen had gestaan
Als wij er als Nederland zijnde alleen voor zouden hebben gestaan, was ons leven totaal veranderd. We zouden te klein zijn geweest om grotere spelers – zoals China of zelfs het Verenigd Koninkrijk – tot een gelijk speelveld te dwingen.

We zouden onze sociale markteconomie hebben moeten aanpassen aan het rauwe cowboykapitalisme van Amerika. Daardoor zouden vangnetten voor de minder bedeelden zijn verdwenen.

We zouden geen gezamenlijke regelmacht meer hebben gehad en gedwongen zijn geweest om producten te importeren die niet voldoen aan hoge standaarden van bijvoorbeeld voedselveiligheid. Het almachtige Amerika zou ons hebben kunnen dwingen om chloorkippen te eten in ruil voor de export van kaas.

Als Xi, Trump en Poetin hun zin hadden gekregen, hadden we in een minder welvarend, instabieler en onveiliger Europa geleefd

Onze nationale privacywetgeving zou geen indruk hebben gemaakt en in de prullenbak zijn verdwenen. We hadden ook het internet niet meer kunnen gebruiken op de manier die wij zouden willen, want we hadden moeten voldoen aan Chinese eisen en standaarden. 5G zou gebruikt zijn voor spionage en manipulatie. Al onze data zouden naar China zijn afgevoerd om op basis daarvan nieuwe producten te maken.

Beijing zou vervolgens bepalen hoe wij die producten mogen gebruiken en tegen welke kosten. Evenals welke apparaten − hoe en voor welke prijs − op het netwerk mogen worden aangesloten. En Rusland zou Europese landen tegen elkaar uitspelen en de gasprijs opschroeven.

Tot slot zouden we onze democratische waarden niet meer hebben kunnen beschermen. Zonder de EU zouden we niet of nauwelijks in staat zijn geweest Chinese en Russische schendingen van de mensenrechten aan de kaak te stellen.

Sancties zouden nog minder effect hebben gehad. Protesten zouden machteloos zijn geweest. Want geen enkel Europees land – ook Frankrijk en Duitsland niet – is in zijn eentje partij voor China, Amerika of zelfs maar Rusland.

Als Xi, Trump en Poetin hun zin hadden gekregen
Kortom: als Xi, Trump en Poetin hun zin hadden gekregen, hadden we in een minder welvarend, instabieler en onveiliger Europa geleefd. Dat valt zelfs in geld uit te drukken.

Minder welvarend, omdat elke Nederlander zonder de EU 3000 tot 5000 euro per jaar minder te besteden zou hebben gehad.2  De economie zou zonder de regels van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) namelijk 28 miljard euro kleiner zijn geweest.3

Minder stabiel, omdat China en Rusland met meer succes politici hadden kunnen manipuleren om zo hun welgevallige regimes in het zadel te helpen. Dat deel van Europa zou dan armer zijn geweest, waardoor we uiteindelijk veel meer dan die 3000 tot 5000 euro per jaar zouden zijn misgelopen.

DeWijk-NAVO-oefening Exercise Trident Juncture in 2018. NATO
NAVO-oefening Exercise Trident Juncture in 2018. © NATO

Minder veilig, omdat de NAVO en de Unie Rusland ervan weerhouden een openlijke confrontatie aan te gaan om ‘historische ontsporingen’ recht te zetten. Door te schuilen onder de Amerikaanse veiligheidsparaplu geven we bovendien nu weinig aan defensie uit. Als wij Europeanen er alleen voor zouden staan, dan zou dat een verdubbeling van de budgetten eisen.4  Maar als we defensie volledig zouden renationaliseren, zijn de kosten per land niet meer te becijferen.

De reus wordt wakker
Max Bergmann, een gezaghebbende Amerikaanse denker en voormalig topambtenaar van het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken, zag ook hoe de slag om Europa door Xi, Poetin, Trump en uiteindelijk ook door premier Johnson verloren werd. Hij sprak daarom over ‘Europe’s Geopolitical Awakening’.
5

De EU is door de coronacrisis harder en minder naïef geworden

Vooral de coronacrisis had een slapende reus wakker gemaakt. Bergmann was van mening dat de 21ste eeuw wel eens de eeuw van Europa zou kunnen worden. Mogelijk zou de Unie geen klassieke supermacht worden, maar wel de belangrijkste speler van de wereld. Ik geef hem daarin voorzichtig gelijk.

Willen we deze trend echter voortzetten, dan zullen gelijkgestemde landen in Europa de handen ineen moeten slaan. Dit zijn staten die elkaars waarden en opvattingen zo veel mogelijk delen.6  Het zijn deze gelijkgestemde landen die het initiatief zullen moeten nemen tot een fundamentele aanpassing van de wijze waarop Europa is georhganiseerd.

Dit vereist een andere mindset, en die zien we nu ontstaan. De EU is door de coronacrisis harder en minder naïef geworden en is nieuwe wegen ingeslagen. De slagkracht moet nu nog verder worden vergroot door het afschaffen van de verlammende veto’s die landen hebben.

DeWijk-De Europese Unie lanceerde een programma om kwetsbare gemeenschappen te ondersteunen tijdens de coronacrisis in mei 2020. EU Civil Protection and Humanitarian Aid
De Europese Unie lanceerde een programma om kwetsbare gemeenschappen te ondersteunen tijdens de coronacrisis in mei 2020. © EU Civil Protection and Humanitarian Aid 

Dat vetorecht kreeg ieder land ooit omdat staatshoofden en regeringsleiders in Brussel hun nationale belangen verdedigden en niet de belangen van de Unie als geheel. Afzonderlijke landen zijn echter te klein om het geopolitieke spel te kunnen spelen en met veto’s te vertragen. Daarom moet een meerderheidsbesluitvorming de norm worden, ook op het gebied van het buitenland-, veiligheids- en defensiebeleid.

Dit betekent dus dat Brussel op bepaalde punten meer macht krijgt. Wat mij betreft geldt dat vooral voor zaken waarmee de EU een betere geopolitieke speler wordt. Die liggen op het vlak van de economie, innovatie en natuurlijk het buitenland- en veiligheidsbeleid. De overige zaken blijven bij de lidstaten.

Bereid zijn het spel hard te spelen
Wie bij China wederkerigheid wil afdwingen, moet bereid zijn het spel hard te spelen. Jullie willen die lithografiemachine van ASML? Dan zullen jullie moeten afzien van de verplichte technologieoverdracht door Europese bedrijven die zaken met China willen doen.

En wil je China dwingen te stoppen met het schenden van de afspraken van het investeringspact dat eind 2020 met de EU werd gesloten? Zet dan bijvoorbeeld landbouwproducten in.

In China woont immers twintig procent van de wereldbevolking, terwijl het een structureel tekort aan landbouwgrond heeft. Door vervuiling en klimaatverandering slinkt dit areaal ook nog voortdurend.

DeWijk-Chinees containerschip in de haven van Rotterdam in 2015. Frans Berkelaar - Flickr
Chinees containerschip in de haven van Rotterdam in 2015. © Frans Berkelaar / Flickr

Daarom worden door China landbouwgebieden in het buitenland aangekocht.7  Veredeld zaad, melkpoeder en varkensvlees zijn voorbeelden van producten die China nodig heeft en die als drukmiddel ingezet kunnen worden door de EU. Als dit niet werkt, kunnen altijd nog economische sancties worden ingesteld.

En dan is er het heikele punt van 5G. Waarom laten wij Chinese bedrijven onze toekomstige economische ruggengraat aanleggen, terwijl Europese bedrijven als Nokia en Ericsson dat ook kunnen?

Een beetje protectionisme moet
Als de Unie wil concurreren met een land als China, waar de staat bedrijven ongelimiteerd kan steunen, dan zullen er zelfs concessies moeten worden gedaan aan de eigen concurrentieregels voor de Europese interne markt. In 2018 blokkeerde de Europese Commissie de fusie tussen het Duitse Siemens en het Franse Alstom. Zij wilden samen een groot bedrijf vormen, waarmee de concurrentie kon worden aangegaan met treinfabrikanten in China.

Volgens de EU zou de interne markt hier echter door worden verstoord. De treinkolos zou in Europa een bijna-monopolie krijgen en de prijs kunnen bepalen. Maar als Europa ooit met China wil concurreren, dan moeten zulke fusies worden toegestaan en zelfs actief worden bevorderd.

Dat dit alles leidt tot een milde vorm van protectionisme, moet dan maar. Daarom worden de screenings van directe buitenlandse investeringen (foreign direct investments; FDI) belangrijker. Ook hier heeft de coronacrisis voor een versnelling gezorgd.

-Nachtopname van de Limburgse chemische industrie DSM Chemelot. Koen Brouwer - Flickr
Nachtopname van de Limburgse chemische industrie DSM Chemelot in 2012. © Koen Brouwer / Flickr

Door de geopolitieke machtsstrijd wordt het steeds belangrijker om buitenlandse investeringen te beoordelen op hun gevolgen voor onze veiligheid en onafhankelijkheid. Waarom zou je toestaan dat Chinese bedrijven hier vitale sectoren onder controle krijgen?

De chemische industrie, de automobielindustrie, groene technologie zoals de batterijen, lucht- en ruimtevaart, et cetera zullen moeten worden beschermd en versterkt door middel van een Europese industriepolitiek. Dit vereist een brede visie op Europese strategische autonomie.

Unie steeds meer een militaire speler
En dan de Britten. Die blijven cruciaal voor de veiligheid van Europa. Om ze hierbij te blijven betrekken, kan onderstaand initiatief van bondskanselier Angela Merkel nieuw leven in worden geblazen.

Als oplossing voor de verdeeldheid binnen de EU kwam zij in de zomer van 2018 samen met de Franse president Emmanuel Macron met het idee van een Europese Veiligheidsraad. Daarbij is het ook verstandig om de stabiliserende ‘mechanismen’ van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) af te stoffen, in een nieuw jasje te steken en in te zetten voor het bewaren van de vrede in Europa – mochten de spanningen te hoog oplopen.

DeWijk-Nederlandse militairen tijdens NAVO-oefening Exercise Trident Juncture in 2018. NATO
Nederlandse militairen tijdens NAVO-oefening Exercise Trident Juncture in 2018. © NATO

Dit alles heeft ook gevolgen voor de NAVO. Na Trump zal ook Joe Biden de machtsstrijd met China aangaan. Het is dan ook niet langer de vraag of Amerika Europa kan en wil helpen om zich te verdedigen, maar hoe Europa en Amerika kunnen samenwerken om zo veel mogelijk van hun manier van leven overeind te houden in een tijd waarin autocratische, staatskapitalistische landen hun grip op de wereld versterken.

Biden krijgt daarbij te maken met een ontwaakt, zelfbewuster Europa. Een Europa dat in zijn ogen een controversieel investeringspact met China sloot en met het handelsverdrag de toon wilde zetten voor alle toekomstige handelsverdragen.

De NAVO kan alleen in leven worden gehouden als de Europeanen bereid zijn om de Amerikanen te steunen in ruil voor hun bijdrage aan de verdediging van Europa.

Europa staat voor een keuze die door de coronacrisis nog urgenter is geworden

Europese NAVO-landen kunnen dan bijvoorbeeld gevraagd worden om Amerika in Azië te steunen met marineschepen. Dit is ook in hun eigen belang, want het openhouden van de Zuid-Chinese Zee is tevens goed voor de handel met de EU-landen.

De Unie zal daarom zelf steeds meer een militaire speler moeten worden. Dit betekent dat ze medeverantwoordelijk gaat worden voor de veiligheid van de lidstaten. Hybride dreigingen en de Amerikaanse focus op Azië dwingen dat af.

De NAVO wordt dan een organisatie die zich minder gaat bezighouden met militaire operaties en meer met de technische afstemming van militaire apparaten, zodat Amerika, het Verenigd Koninkrijk en de Europese NAVO- en EU-lidstaten beter samen kunnen optreden. Het meest controversiële is het feit dat nucleaire afschrikking uiteindelijk een zaak van de Europeanen zelf zou kunnen worden.

Europa staat daarom voor een keuze die door de coronacrisis nog urgenter is geworden. Verdiepen de lidstaten van de EU de samenwerking, met alle pijnlijke politieke keuzes van dien? Of gaan zij mee in de wens van populisten en buitenlandse krachten om van de Unie louter een vrijhandelszone te maken?

In dat geval moeten we accepteren dat individuele landen de speelbal van China en Rusland zullen worden en de territoriale integriteit, de economische veiligheid en daarmee onze soevereiniteit onder druk komen te staan.

Deze bijdrage is een verkorte versie van het slothoofdstuk van het nieuwe boek van Rob de Wijk "De slag om Europa" (Balans, 2021)

 

Boekcover

Rob de Wijk

De slag om Europa: Hoe China en Rusland ons continent uit elkaar spelen

Prijs paperback: €23,99  Prijs Ebook: €11,99

ISBN: 9789463821698 (ebook) 9789463821254 (paperback)

Aantal pagina's: 368

Auteurs

Rob de Wijk
Hoogleraar internationale betrekkingen aan het Centre for Global Affairs van de Universiteit Leiden; Directeur van het Den Haag Centrum voor Strategische Studies