Venezuela na vijf jaar “Chavista” Maduro
Analyse Conflict en Fragiele Staten

Venezuela na vijf jaar “Chavista” Maduro

20 Feb 2018 - 15:33
Photo: Eneas De Troya / Flickr
Terug naar archief
Author(s):

De Venezolaanse president Nicolás Maduro doet in april opnieuw mee aan de presidentsverkiezingen, met een niet geringe kans die te winnen. Wat is de balans na vijf jaar Maduro? Wat heeft hij gedaan met de nalatenschap van zijn voorganger Hugo Chávez? Emeritus hoogleraar Dirk Kruijt onderwerpt Maduro’s Venezuela aan een historische analyse.

Venezuela heeft de op een na grootste olievoorraad ter wereld, alsmede enorme gasreserves. Het heeft ook de tweede grootste hydro-energetische voorzieningen van Latijns-Amerika. De olie-exporten zijn goed voor 90% van de deviezen. De belangrijkste afnemer is de Verenigde Staten, via een korte verschepingsroute. Zoiets doet een welvarend land vermoeden. Dat was Venezuela inderdaad lange tijd.

In 1958 hadden politici van centrum-rechts en centrum-links, na een periode van dictatuur, een pact gesloten. Gedurende veertig jaar regeerde een van de twee christen-democratische of sociaal-democratische partijen Directe armoedebestrijding was geen topprioriteit en een aanzienlijk deel van de bevolking leefde in chronische armoede.

Een definitieve scheiding der geesten voltrok zich na een volksopstand tegen bezuinigingen in de hoofdstad Caracas (het ‘Caracazo’ in 1989); de onderdrukking van die opstand kostte meer dan 500 burgers het leven. Groeperingen van jonge legerofficieren beraamden hervormingsgezinde coups. En van hen was luitenant-kolonel Hugo Chávez, die met zijn jaargenoten op de academie een clandestiene beweging (MBR-200) stichtte en in 1992 een couppoging ondernam.1 Het kwam hem op een lichte gevangenisstraf te staan en hij behield een aanzienlijke populariteit. Na zijn vrijlating richtte hij een politieke partij op met een programma van sociale hervormingen.

Chavez was een charismatisch president die in de volksbuurten bejubeld werd.
Chávez was een charismatisch president die in de volksbuurten bejubeld werd. Bron: Eneas De Troya / Flickr 

Chávez nam het als presidentskandidaat op tegen de twee bestaande, maar desintegrerende partijen. In 1998 won hij de verkiezingen; bij zijn aantreden in 1999 leefde ongeveer de helft van de bevolking onder de armoedegrens.2 In datzelfde jaar organiseerde Chávez een grondwetgevende vergadering, waar hij een grote meerderheid behaalde. Hij zou uiteindelijk drie achtereenvolgende presidentsverkiezingen winnen met zijn Verenigde Socialistische Partij (PSUV): in 2000 (met 60%), in 2006 (met 63%) en in 2012 (met 55%). In 2013 overleed hij als gevolg van kanker. Zijn vicepresident Maduro won later dat jaar de presidentsverkiezingen.

Venezuela onder Chávez
Chávez, een levenslange bewonderaar van Simon Bolivar, voegde zich in de rij van linkse militaire patriotten, redders van de natie, die in hun militaire mystiek uitgingen van een ondeelbare band tussen strijdkrachten en (armere) bevolking.3 Nog vóór zijn verkiezing had hij Cuba bezocht, waar hij een diepe vriendschap sloot met Fidel Castro. Na een mislukte staatsgreep in 2002 kreeg hij Cubaanse lijfwachten en werd de Cubaanse invloed op de gehele Venezolaanse veiligheidssector (leger, politie, veiligheidsdiensten) aanzienlijk.

De eerste 10 jaar: het gaat Venezuela voor de wind
In de eerste tien jaar van zijn presidentschap kon Chávez rekenen op recordprijzen van de olie die van 20 naar 100 dollar per vat stegen. Dat was de basis voor een uitgebreid herverdelingsprogramma. Zijn ‘socialisme van de 21e eeuw’ bestond uit omvangrijke nationalisaties en onteigeningen, meer dan twintig ingrijpende sociale en economische hervormingen, nieuwe politieke structuren, de incorporatie van het leger als mede-uitvoerend orgaan en een charismatisch president die in de volksbuurten bejubeld werd.

Tijdens de eerste tien jaar van Chávez’ presidentschap is de kwaliteit van leven voor de armere bevolking van Venezuela sterk verbeterd

De onderzoeks-NGO Transparencia Venezuela heeft berekend dat onder de presidenten Chávez en Maduro 74% van alle Venezolaanse staatsbedrijven is genationaliseerd of onteigend. Oliegigant PDVSA – al in 1975 genationaliseerd en als onafhankelijke corporatie bestuurd – werd het financiële trekpaard van de hervormingen.4 Alle banken werden genationaliseerd.. In 2003 kwam het beleid over deviezen en over consumentenprijzen in handen van de staat.

‘Socialisme van de 21ste eeuw’
Het sociale programma bestond uit een groeiend aantal ‘Bolivariaanse missies’, gefinancierd door de staat en via een speciale overeenkomst met Fidel Castro deels door Cubaans personeel uitgevoerd. In december 2004 tekenden beide staatshoven een protocol voor een economische, sociale en politieke alliantie (ALBA).5 Tijdens Chávez’ laatste regeringsjaren waren er zo’n 50.000 Cubaanse adviseurs en ontwikkelingswerkers in Venezuela; de meerderheid werkte als arts of paramedisch personeel in volks- en sloppenwijken of in educatieve missies.6 De strijdkrachten, al vanaf het begin van Chavez’ presidentschap belast met sociale taken, kregen ook de verantwoordelijkheid voor andere missies, zoals volkswoningbouw en voedselvoorziening.

Chávez, een levenslange bewonderaar van Simon Bolivar, voegde zich in de rij van linkse militaire patriotten, redders van de natie, die in hun militaire mystiek uitgingen van een ondeelbare band tussen strijdkrachten en (armere) bevolking. Bron: Eneas De Troya / Flickr
Chávez voegde zich in de rij van linkse militaire patriotten, redders van de natie, die in hun militaire mystiek uitgingen van een ondeelbare band tussen strijdkrachten en (armere) bevolking. Bron: Eneas De Troya / Flickr

Chávez creëerde ook meer dan 30.000 wijkraden ten behoeve van inspraak door de lokale bevolking; de eerste leiders gingen naar Cuba op cursus. Het Cubaans-Venezolaans gezondheidsproject en andere missies waren in de beginjaren een groot succes en bezorgden Chávez een enorme populariteit. Ontegenzeggelijk werd de kwaliteit van leven voor de armere bevolking van Venezuela sterk verbeterd tijdens de eerste tien jaar van zijn presidentschap.7 Volgens het Venezolaans Instituut voor de Statistiek INE daalde de armoede van 44% in 1999 tot 29% in 2010.8

Keerpunt
Maar daarna kwam een keerpunt. Mede door de sterke daling van de wereldolieprijzen in 2014 raakte Venezuela in een diepe crisis.

Terwijl de armoede en de inkomensongelijkheid afnamen, groeide de criminaliteit. Tussen 1999 en 2010 nam het aantal moorden per 100.000 inwoners toe van 25 tot 57. Minstens deels is dat te verklaren uit de radicale veranderingen in de institutionele orde. President Chávez benadrukte herhaaldelijk dat armen desnoods mogen stelen. De nieuwe regering moedigde landinvasies aan. De vestiging van een nieuwe maatschappelijke orde bracht ook de rol van bestaande instituties aan het wankelen: een nieuwe strafwetgeving die de rol van de politie kortwiekte; de openbare conflicten tussen president en strijdkrachten tijdens de mislukte coup in 2002; de conflicten met de oude politieke structuren; en het halfhartig overheidsoptreden tegen gewapende (jeugd)bendes in de volkswijken.9

De beginnende economische recessie, de geleidelijke inflatie, de groeiende armoede en onveiligheid en berichtgeving over corruptie werden tijdens de laatste jaren van Chávez wel onderkend, maar leverden hem desondanks een nieuwe verkiezingsoverwinning op – vlak voor zijn dood. Maar onder het presidentschap van zijn opvolger Maduro namen de problemen exponentieel toe.

Venezuela onder Maduro
Buschauffeur Maduro, zoon van een vakbondsleider die later in de sporen van zijn vader zou treden en later zelf vakbondsleider, volgde een kadercursus op Cuba en was een loyale ‘Chavista’ van het eerste uur. Onder Chávez maakte Maduro carrière als parlementsvoorzitter, minister van buitenlandse zaken, vicepresident en interim-president. Na Chávez’ dood veroverde Maduro het presidentschap met een krappe meerderheid.10

President Maduro in 2016 tijdens een herdenking van de dood van zijn voorganger Chávez. Maduro was een loyale ‘Chavista’ van het eerste uur. Bron: Eneas De Troya / Flickr
President Maduro in 2016 tijdens een herdenking van de dood van zijn voorganger Chávez. Maduro was een loyale ‘Chavista’ van het eerste uur. Bron: Eneas De Troya / Flickr

De partij
Al snel werd hij geconfronteerd met een diepe economische malaise, met diverse machtsblokken binnen de regeringspartij PSUV en met een zich uitbreidende coalitie van politieke tegenstanders. Sinds het laatste trimester van 2013 stagneerde de economie, nam de inflatie toe, drukte de val van de olieprijzen de mogelijkheden te importeren en raakte Venezuela in de schulden aan crediteurs Rusland en China. De overheid nam haar toevlucht tot monetaire financiering. In 2016 raakte de economie uit het lood. De ‘parallelle dollar’ ging explosief omhoog. In 2017 steeg de inflatie tot hyperinflatie (macro-economen verwachten voor begin 2018 een inflatie van 2000 procent of meer.11

Binnen de partij werd de oppositie van Diosdado Cabello, de nummer twee en een andere Chávez-loyalist met een eigen aanhang in het leger, groter. 12 Sommige opponenten verlieten de partij, zoals de voorzitter van het college van procureurs-generaal Luisa Ortega Díaz, die het land ontvluchtte. Anderen werden ontslagen, zoals de voormalige olie-minister en-directeur generaal van de PDVSA, Rafael Ramírez (ambassadeur bij de Verenigde Naties, maar in december 2017 ontslagen op verdenking van corruptie). Inmiddels wordt deze uiterst belangrijke post vervuld door generaal Manuel Quevedo van de Guardia Nacional (Marechaussee). Dat brengt het totaal van militairen op 9 van de 14 kabinetsposten in de sfeer van economie en infrastructuur.13

Het leger
De invloed van het leger – al belangrijk tijdens het presidentschap van Chávez – is onder Maduro aanzienlijk toegenomen. Generaals en andere vlagofficieren zijn er genoeg; zo’n 700, naar schatting van militaire zegslieden. Chávez zuiverde de strijdkrachten na de mislukte coup van 2002 en promoveerde in rap tempo loyale onderofficieren naar officiersrangen en officieren naar militaire topfuncties. Wat Chávez begon, zette Maduro voort. Tussen 2008 en 2015 groeide de militaire begroting van 1,06% tot 4,61% van het BNP. Het aantal militairen nam toe van 117.400 (2010) tot 197.744 (2014). Chávez had al vroeg, naar Cubaans voorbeeld, gewapende burgermilities georganiseerd.14 In 2015 was hun aantal 365.046, georganiseerd in honderd ‘area’s of integral defence’.

In 2016 ontving 28% van de Venezolaanse inwoners voedselpakketten

Onder Maduro werden de strijdkrachten de verlengde rechterarm (defensie) en linkerarm (bestuur, repressie) van de president. Chávez wisselde jaarlijks de minister van defensie die traditiegetrouw tevoren chef van de generale staf was geweest. Maar Maduro benoemde in oktober 2014 generaal Vladimir Padrino López, een Chávez-getrouwe, tot minister van defensie zonder hem daarna te wisselen. Padrino vaardigde drie maanden later een resolutie uit dat de strijdkrachten beval vuurwapens te gebruiken “ter ondersteuning van het legitiem gezag bij wanordelijkheden”.

Distributie van voedselpakketten
Militairen zijn minder nadrukkelijk aanwezig in de partij, maar sterk vertegenwoordigd in het kabinet, de publieke sector en de strategische bedrijven.15 Padrino kreeg er nieuwe functies bij. In 2016 creëerde Maduro de nieuwe overkoepelende missie voor “soevereine en veilige voedseldistributie”, aan het hoofd waarvan Padrino staat. Die benoemde op zijn beurt 24 generaals als sectiehoofden voor voedselvoorziening en in de volksmond is er nu een generaal voor de rijst, het brood, de groente, het kippenvlees, enz.16 Om de drie weken worden voedselpakketten huis aan huis afgeleverd via het door de overheid in het leven geroepen systeem van Lokale Productie- en Distributie (CLAP). In 2016 ontving 28% van de Venezolaanse inwoners voedselpakketten; dat was in 2014 nog maar 8%. In 2014 oordeelde nog 51% geen behoefte te hebben aan een van de sociale programma’s. De armoede is de afgelopen jaren sterk toegenomen. In de periode 2014-2016 steeg de structurele (chronische) armoede van 33 tot 38%.17

Caracas is nu de meest gewelddadige stad ter wereld (als het gaat om landen die niet in oorlog zijn), met 120 moorden per 100.000 inwoners. Bron: Eneas De Troya / Flickr.
Caracas is de meest gewelddadige stad ter wereld met 120 moorden per 100.000 inwoners. Bron: Eneas De Troya / Flickr.

Emigratie, corruptie en criminaliteit
De laatste jaren vindt er een groeiende emigratie van Venezolanen plaats. Een deel van de bevolking zoekt haar heil elders en vertrekt naar andere Latijns-Amerikaanse landen, met name Colombia. Daar zijn naar schatting al meer dan een half miljoen Venezolanen regulier of illegaal gevestigd. Er vindt ook een academische brain drain plaats, vooral binnen de categorieën medici en ingenieurs. Het totale aantal emigranten wordt volgens diverse bronnen op twee tot drie miljoen geschat.

Corruptie en criminaliteit namen eveneens toe. Vooral de steden en de grensregio met Colombia (waar tot op heden gewapende ‘niet-statelijke actoren’ opereren) zijn gewelddadig. Caracas is nu de meest gewelddadige stad ter wereld (als het gaat om landen die niet in oorlog zijn), met 120 moorden per 100.000 inwoners. In Venezuela heeft bestrijding van geweld klaarblijkelijk geen prioriteit. Wetenschappelijk onderzoekers beklagen zich over de onvolledige en weinig precieze publicatie van overheidswege wat betreft de omvang van de criminaliteit en het aantal moorden dat daarmee samenhangt.

In 2015 publiceerden twee gerenommeerde onderzoekers over het structurele karakter van de corruptie. Ze wezen op het bestaan van omvangrijke Colombiaanse en Venezolaanse netwerken. Onder journalisten en academici wordt druk gespeculeerd over de omvang van illegale door- en uitvoer van drugs en kostbaarheden, onder meer via het regeringsvliegveld. Maar ze signaleerden ook substantiële corruptie binnen de oliegigant PDVSA en andere staatsbedrijven, zoals het productie- en distributieconsortium Pdval.18 Van de 526 staatsbedrijven is alleen van 21% de aandeelhouderstructuur, zijn van 6% de namen van directieleden, en is van 24% de naam van de president-directeur bekend. In die laatste categorie is 30% militair in actieve dienst of gepensioneerd.19

Oppositie weinig succesvol in verkiezingen
Tijdens het presidentschap van Chávez was de oppositie verdeeld, totdat in 2009 een koepelorganisatie, de Mesa de Unidad Democrática (MUD), werd geformeerd waarin 18 oppositionele partijen en bewegingen vertegenwoordigd waren. In juni van dat jaar wist de voormalige sociaaldemocratische politicus Antonio Ledezma het burgemeesterschap van Caracas in de wacht te slepen; in 2013 werd hij herkozen. Maar in 2015 werd hij gearresteerd, kreeg hij huisarrest, werd wederom gearresteerd en kreeg opnieuw huisarrest. In november 2017 vluchtte hij naar Spanje, waar hij politiek asiel kreeg. In december 2015 won de MUD ook de parlementsverkiezingen, met 56% van de stemmen.

Overigens is de MUD ook intern verdeeld. De meest regeringsvriendelijke sector wil schone verkiezingen en vrijlating van politieke gevangenen. Dan zijn er diegenen die een coup door oppositie binnen de strijdkrachten zouden verwelkomen. De meest radicale vleugel zou opteren voor een invasie door de Verenigde Staten.

Maduro regeert per decreet. Bron: Eneas De Troya / Flickr
Maduro regeert per decreet. Bron: Eneas De Troya / Flickr

Maduro regeert per decreet. De bevelhebbers van de strijdkrachten bleven hem onvoorwaardelijk steunen. In mei 2017 organiseerde Maduro – opnieuw per decreet – de verkiezingen voor een Grondwetgevende Assemblee in juni van dat jaar. Die “leeft nu samen” met het gekozen parlement, maar heeft in feite de macht overgenomen. De MUD boycotte de verkiezingen; de PSUV behaalde een mega-overwinning bij gebrek aan tegenkandidaten.

In twee latere verkiezingen, voor de gouverneurs van de deelstaten (oktober 2017) en de burgemeesters van de gemeenten (december 2017), behaalde de PSUV opnieuw overwinningen. De MUD was verdeeld over deelname en Maduro won 18 van de 23 gouverneurszetels (en de 19e in december) en behaalde verrassend een (betwiste) meerderheid in staten waar zelfs Chávez op het toppunt van zijn populariteit verloor. De oppositie beschouwt deze verkiezingen als fraude. Bij de gemeenteraadsverkiezingen benoemde alleen maar een deel van de MUD-partijen een kandidaat. Bij een opkomst van 47% van het electoraat won Maduro in 300 van de 335 gemeenten, zelfs in deelgemeenten van Caracas, voorheen een oppositie-stad.

Orkaankracht
2018 is het jaar van de presidentsverkiezingen. Na drie formele verkiezingsoverwinningen in 2017 is Maduro dit jaar opnieuw kandidaat van de PSUV. De kans is niet gering dat hij zal winnen. Dan is het scenario van een voortgaande autoritaire regering met steun van het militaire establishment en van een harde electorale kern van de armere bevolking nog het meest waarschijnlijk. Tot op heden is de oppositie verdeeld. Het onderhandelt in het buitenland met de elite van de PSUV, maar kwam tot nu toe niet tot een akkoord en heeft evenmin een regeringsplan of plan voor economisch herstel.

Met twee elkaar bestrijdende parlementen, een diepe nationale verdeeldheid, een economie in hyperinflatie, een mislukte herfinanciering van de buitenlandse schuld en een snelle verarming van een aanzienlijk deel van de bevolking ziet de toekomst van het land er weinig rooskleurig uit. Venezuela’s stormachtige jaren zullen vanaf 2018 een orkaankracht krijgen.

 

Dirk Kruijt is emeritus hoogleraar sociale wetenschappen en culturele antropologie aan de Universiteit Utrecht. Hij dankt ambassadeur Norbert Braakhuis, ambassaderaad Jan-Willem le Grand en Ineke de Hoog op de Nederlandse ambassade in Caracas. Dirk Kruijt verbleef in november 2017 in Caracas vanwege een conferentie georganiseerd door de EU, en was zodoende in de gelegenheid te spreken met Europese en Latijns Amerikaanse diplomaten en Venezolaanse politici, militairen, academici en onderzoekers. Hij raadpleegde ook ‘Le Venezuela en crise’, themanummer van Idées d’Amérique 10 (Automne 2017/Hiver 2018), https://journals.openedition.org/ideas.

  • 1Chávez richtte drie politieke groeperingen op: de Movimiento Bolivariano Revolucionario 200 (Revolutionaire Bolivariaanse Beweging, MBR-200) en de Movimiento Quinta República (Beweging Vijfde Republiek, MQV) in 1998 die de basis werd van de in 2007 opgerichte Partido Socialista Unido de Venezuela (Verenigde Socialistische Partij van Venezuela, PSUV), een fusie met andere partijen en bewegingen van links.
  • 249 procent volgens de ECLAC. Panorama social de América Latina 2000 - 2001. Santiago de Chile: United Nations – Economic Commission for Latin America and the Caribbean, October 2001, p. 44.
  • 3Voorgangers die hij bewonderde waren kolonel Arbenz, gekozen president van Guatemala (1950-1954) die nationalisaties en een landhervorming afkondigde en werd afgezet door een door de CIA-georkestreerde invasie; generaal Velasco Alvarado in Peru (1968-1975) die de Amerikaanse bezittingen nationaliseerde, een grootschalige landhervorming uitgevoerde; en de Panamese generaal Torrijos (1968-1981) die naast sociale hervormingen de controle over het Panamakanaal succesvol onderhandelde met president Carter. Voor een typering van de Latijns Amerikaanse militaire mystiek, zie Dirk Kruijt. ‘L’armée vénézuélienne, le peuple et la mystique révolutionnaire’, Le Monde diplomatique, décembre 2016.
  • 4Zie Transparencia Venezuela. Empresas propiedad del estado en Venezuela. Un modelo de control del Estado, p.12, p.32 (geraadpleegd 5 december 2017).
  • 5De ALBA groeide in enkele jaren uit tot een groep landen: Bolivia (2006), Nicaragua (2007) en Ecuador (2009) en zes kleinere Caraïbische eilandstaten. Venezuela verschafte gesubsidieerde olie aan de bevriende presidenten van Bolivia en Nicaragua en de Caraïbische eilanden ter discretionair gebruik en Cuba zond medische en alfabetiseringsmissies. Toen Honduras onder president Zelaya een lidmaatschap aanging werd de president door een militaire staatsgreep afgezet (2009).
  • 6In 2004 lanceerden Castro en Chávez de missie “Milagro”(wonder), oog- en vooral staaroperaties. De missie werd in 2005 uitgebreid naar andere landen in Latijns Amerika, de Caraïben, Afrika en Azië. Volgens  missieleider Ricardo Riera waren er tussen juli 2004 and juni 2015 bijna vier miljoen patiënten (waarvan ongeveer 2’280,000 Venezolanen) behandeld (Misión Milagro: 12 años al servicio de los más necesitados’, TeleSUR 8 juli 2016), (geraadpleegd 29 november 2017). Voor de Cubaans – Venezolaanse medische samenwerking zie John M. Kirk. Healthcare without Borders. Understanding Cuban Medical Internationalism. Gainesville: University Press of Florida, 2015, pp. 162 ff.
  • 7In 2015 waren Gini-coëfficiënten van Venezuela en Uruguay waren de laagste (rond de 0.40) van de gehele Latijns Amerikaanse regio (ECLAC. Social Panorama of Latin America 2016. Santiago de Chile: United Nations - Economic Commission for Latin America and the Caribbean, oktober 2017: p. 47, p. 50.
  • 8El Sistema Estadístico Nacional (SEN), (geraadpleegd 7 december 2017).
  • 9Voor details, zie Roberto Briceño-León en Alberto Camardiel, eds. Delito organizado, mercados ilegales y democracia en Venezuela. Caracas: Editorial Alfa, 2015.
  • 10In december van dat jaar won zijn partij wel de gemeenteverkiezingen maar gingen de grote steden naar de oppositie.
  • 11Het blijft bij schattingen want de Centrale Bank publiceert geen inflatiecijfers meer sinds 2015. El Universal van 8 januari 2018, de belangrijkste Venezolaanse krant, kwam op 2616 procent uit.
  • 12Zie El Estímulo. (geraadpleegd 3 december 2017).
  • 13Zie El Nacional van 27 november 2017, (geraadpleegd 10 december 2017).
  • 14Zie RESDAL. Atlas comparativo de la defensa en América Latina y Caribe, edición 2016. Buenos Aires: Red de Defensa y Seguridad de América Latina, 2016, pp. 210-215.
  • 15Zie naast het al genoemde Transparencia Venezuela ook Carlos Tablante en Marcos Tarre. El gran saqueo. Quiénes y cómo se robaron el dinero de los venezolanos. Caracas: La Hoja del Norte, 2015, pp.260-278.
  • 16Daarmee controleren de stijdkrachten het equivalent van 50,74 procent van de totale begroting (zie Transparencia Venezuela. Empresas propiedad del estado en Venezuela. Un modelo de control del Estado, p.7 (geraadpleegd 5 december 2017).
  • 17Zie ENCOVI. Encuesta sobre Condiciones de Vida Venezuela 2016 (2017) (geraadpleegd 7 december 2017). Het ENCOVI-onderzoek los van de overheid maar met een breder optiek dan de studies van het Venezolaanse Nationaal Instituut voor de Statistiek INE. Het jaarlijks onderzoek van ECOVI wordt uitgevoerd door onderzoekers van de drie belangrijkste universiteiten: de Universidad Católica Andrés Bello, de Universidad del Centro en de Universidad Simón Bolivar.
  • 18Tablante, Carlos en Marcos Tarre. Estado delincuente. Cómo actúa la delincuencia organizada en Venezuela. Caracas: La Hoja del Norte, 2015, pp. 104 ff, pp.168 ff.
  • 19Transparencia Venezuela, Empresas propiedad del estado en Venezuela. Un modelo de control del Estado, p.8 (geraadpleegd 5 december 2017).

Auteurs

Dirk Kruijt
Emeritus hoogleraar sociale wetenschappen en culturele antropologie aan de Universiteit Utrecht