Vijf verklaringen voor de machtsovername van de Taliban
Serie Conflict en Fragiele Staten

Vijf verklaringen voor de machtsovername van de Taliban

17 Aug 2021 - 13:09
Photo: Taliban-strijders dragen de wapens over aan de Afghaanse regering in 2012. © ResoluteSupportMedia / Flickr
Terug naar archief
Author(s):

In de serie ‘20 jaar na 9/11’ staat de Clingendael Spectator stil bij het einde van de langste oorlog uit de Amerikaanse geschiedenis. In deze derde bijdrage geeft Joris Versteeg vijf verklaringen voor de snelle machtsovername van de Taliban. Hoe was deze beweging, die slechts steun geniet van een minderheid van de Afghaanse bevolking, in staat om in hoog tempo het land te onderwerpen?

1: Mislukte Amerikaanse diplomatie
De belangrijkste oorzaak voor de snelle opmars van de Taliban is de mislukte Amerikaanse diplomatie om een militair vertrek te combineren met een interne vrede in Afghanistan. De Amerikaanse gezant Zalmay Khalilzad heeft geprobeerd om een coalitieregering tussen de regering en de Taliban te bereiken, maar beperkte zich tot een overleg ‘van boven’, waar de regering geen deel van uitmaakte en de bevolking buiten stond. Daarmee heeft het de sterke wens tot vrede onder de bevolking onbenut gelaten.

Een alternatief was een tweesporenbeleid geweest, waarbij naast de gesprekken in Qatar lokale en regionale bestanden zouden zijn nagestreefd om het leiderschap van de Taliban onder druk te zetten om tot een politiek compromis en een staakt-het-vuren te komen. Als Khalilzad dat al gewild zou hebben, kreeg hij daarvoor geen tijd van Trump: in negen maanden moest een deal zijn beklonken.1   

Versteeg - De Amerikaanse gezant Zalmay Khalilzad in Kabul in 2011. US Embassy Kabul Afghanistan
De Amerikaanse gezant Zalmay Khalilzad in Kabul in 2011. © US Embassy Kabul Afghanistan / Flickr

De VS hebben vanaf 2001 alle kansen om de Taliban in een nieuwe Afghaanse maatschappij te integreren onbenut gelaten en zijn pas na achttien jaar oorlog naar een politieke oplossing gaan streven, op een moment dat de Taliban sterker was dan ooit.2  Het gebrek aan politiek en de ernstige overschatting van het eigen vermogen om Afghanistan langs militaire weg te pacificeren ging gepaard met een fataal gebrek aan kennis van het land.3

Met het Midden-Oosten droeg Afghanistan in hoge mate bij aan wat Harvard hoogleraar Stephen Walt het falen van liberal hegemony noemt, het scheppen van een liberale wereldorde onder Amerikaanse leiding.4  Rond 2017, samenvallend met de komst van Trump, ontstond in Washington consensus dat de counterinsurgency tegen de Taliban militair niet viel te winnen.

Trumps haast bepaalde de grote concessies die de Amerikanen aan de Taliban hebben gedaan: een militair vertrek zonder een staakt-het-vuren en zonder politieke overeenkomst over een nieuwe Afghaanse regering. In de haast naar de uitgang werden de beloftes van de Taliban om met de Afghaanse regering te praten en niet met geweld de macht te grijpen, te gretig geloofd.

Het akkoord tussen de VS en de Taliban van vorig jaar heeft de Taliban een overwinningsverhaal opgeleverd

Een Amerikaanse insider bij de onderhandelingen schrijft dat Khalilzad optimistisch was dat de Taliban snel tot een deal met de regering zouden komen als ze eenmaal aan tafel zouden zitten.5  Analisten met een blik op de binnenkant van de Taliban zagen iets heel anders: het leiderschap bereidde de commandanten en strijders op geen enkele manier voor op een politiek compromis, zoals dat in de Ierse IRA en de Colombiaanse FARC was gebeurd, integendeel.6

Het akkoord tussen de VS en de Taliban van vorig jaar, met de misleidende naam Overeenkomst tot vrede in Afghanistan7 , heeft de Taliban een overwinningsverhaal opgeleverd: aan de bevolking werd verteld dat de VS waren verslagen en dat is overeengekomen om de macht aan de Taliban over te dragen. Het was feitelijk geen vredesovereenkomst, maar een vertrekregeling voor de Amerikaanse en westerse troepen.

De Amerikaanse ambassadeur in Afghanistan ten tijde van Obama, Ryan Crocker, sprak van een ‘overgaveproces’.8  Terwijl de Afghaanse regering buiten de onderhandelingen werd gehouden en in de ogen van de bevolking aan prestige verloor, heeft Khalilzad Kabul onder druk gezet om 5000 Taliban-gevangenen vrij te laten, een voorwaarde van de Taliban om met de regering te gaan praten. Toen de intra-Afghaanse onderhandelingen eindelijk konden beginnen, bewogen de Taliban geen millimeter, terwijl een deel van de vrijgelaten gevangenen de gelederen van de jihad versterkte.9  

Versteeg - Gevangenis Lashkar Gah in de Afghaanse provincie Helmand in 2010. Defence Images - Flickr
Gevangenis Lashkar Gah in de Afghaanse provincie Helmand in 2010. © Defence Images / Flickr

Zo doortastend en overmoedig als de regering Bush zich twintig jaar geleden in het Afghaanse avontuur stortte, zo rigoureus en hardvochtig heeft de regering Biden afscheid genomen. Het vertrek aan het begin van het vechtseizoen schiep de ideale conditie voor het eindoffensief van de jihadisten.

Een vertrek eind dit jaar had het land beter kunnen voorbereiden op het verdwijnen van de Amerikaanse veiligheidsparaplu. Voor het vertrek zijn goede redenen, gezien de uitzichtloosheid van de oorlog en de veranderde prioriteiten op het wereldtoneel. Maar de Afghaanse bevolking betaalt de zeer hoge rekening voor de gefaalde Amerikaanse diplomatie na een mislukte en overbodige oorlog.

2: Taliban vangen vier vliegen in één klap in onderhandelingen met VS
De Taliban hebben in hun onderhandelingen met de VS vier vliegen in één klap geslagen: het vertrek van de VS en hun bondgenoten, vrijlating van een aanzienlijk deel van hun gevangenen, een aanzienlijke verzwakking van de Afghaanse regering en een sterk toegenomen (inter)nationale legitimiteit.

De Taliban deden vervolgens voor de show mee aan gesprekken met de Afghaanse regering, maar stelden hun diplomatie zonder compromis in dienst van een restauratie van hun Islamitisch Emiraat. Begin mei stuurde de Militaire Commissie, het ministerie van Defensie van de Taliban in Pakistan, commandanten en geld het land in ter voorbereiding van het militaire offensief.

De Taliban vormen de succesvolste islamitische beweging in de Afghaanse geschiedenis

De prioriteit lag in het noorden, de basis van de voormalige oppositie tegen de Taliban. Vroegtijdige uitschakeling van een potentiële verzetshaard zal het motief zijn geweest. Het is waarschijnlijk dat de Taliban zich lieten leiden door de aankondigingen van Ahmad Massoud, zoon van de legendarische verzetscommandant Ahmad Shah Massoud, over zijn voorbereiding op militair verzet tegen een machtsovername. Hij had in Tadjikistan contacten met Rusland en Iran gelegd en werd eind maart door president Macron op het Elysée ontvangen.10

Er was ook het etnische gegeven dat het grootste deel van de manschappen van de Afghaanse veiligheidskrachten uit het noorden komt. De eerste klap in het noorden was de Taliban-variant op het uitschakelen van vliegvelden en luchtafweer in een militaire operatie door reguliere strijdkrachten.

De Taliban vormen de succesvolste islamitische beweging in de Afghaanse geschiedenis. Ze hebben de traditionele Afghaanse geest van onafhankelijkheid en islam kunnen mobiliseren en combineren met een nietsontziende terreur tegen tegenstanders. Ze hebben zich opgeworpen als de beschermers van de bevolking tegen de vaak roofachtige en corrupte praktijken van regeringsfunctionarissen en hebben radicale vernieuwingen geïntroduceerd, zoals de massale inzet van het zelfmoordwapen.11  Ze hebben traditioneel conservatisme gecombineerd met een historisch modern ideologisch discours over de islamitische staat.12  Ze voerden een succesvolle propagandaoorlog met valse beloftes over een vreedzame oplossing, terwijl ze het land een oorlog opdrongen. 

Nieuw voor de tribale maatschappij was dat de Taliban als supra-tribale organisatie langdurig in staat waren om interne tegenstellingen te overbruggen en de eenheid van de organisatie in stand te houden. 

3: Zwakte van de Afghaanse regering
De Afghaanse regering maakte tijdens het offensief een radeloze indruk. President Ashraf Ghani soleerde in zijn hang naar micromanagement en was niet in staat om een brede coalitie te vormen, noch om de bevolking te mobiliseren in een appel tot nationale eenheid. Ghani, zo is een publiek geheim, is slecht in staat tot samenwerking. Zijn karakter, geringe populariteit en dito machtsbasis braken hem op toen het erop aankwam.

Versteeg - De  Afghaanse president Ashraf Ghani bezoekt de Amerikaanse defensieminister Lloyd Austin in Washington op 25 juni 2021. US Secretary of State - Flickr
De Afghaanse president Ashraf Ghani bezoekt de Amerikaanse defensieminister Lloyd Austin in Washington op 25 juni 2021. © US Secretary of State / Flickr

De tekenen aan de wand waren er: in 2019 werd hij na een maandenlang betwiste uitslag herkozen. Van de circa 17,5 miljoen stemgerechtigden lieten of konden zich maar 9,7 miljoen registreren, waarvan 1,6 miljoen kwamen opdagen, waarvan circa de helft op hem stemde. Bij gebrek aan stevige instituties viel het politieke systeem in sterke mate samen met de persoon van het staatshoofd. Wie wilde er voor Ghani sneuvelen (die uiteindelijk zelf het land ontvluchtte)?

Voor insiders was het geen geheim dat de Afghaanse veiligheidskrachten veel weg hadden van een reus op lemen voeten. Op papier waren het nationale leger, de politie en tribale milities superieur aan de Taliban: zo’n 300.000 man tegenover minder dan 100.000. Het leger had een luchtmacht en ervaren special forces.

Afghaanse militairen worstelden met het stigma aan de kant van de buitenlanders te vechten

De strategische zwakte was het lage moreel van de meeste troepen. De voetsoldaten worden gerekruteerd onder de armste laag van de bevolking die hun gezinnen in leven moesten houden. Terwijl de Taliban kan bogen op politiek-ideologische beginselen – ‘strijd tegen de buitenlandse bezetters en hun meelopers’, waarden die diep in de Afghaanse geschiedenis reiken – ontbeerden de regeringstroepen een vergelijkbare motivatie.

Zij worstelden met het stigma aan de kant van de buitenlanders te vechten. Zeker de afgelopen zeven jaar gooiden numeriek superieure en welvoorziene leger- en politie-eenheden keer op keer collectief de handdoek in de ring en weigerden te vechten. De stad Kunduz werd in 2015 en 2016 door de Taliban ingenomen en kon slechts dankzij Amerikaanse luchtsteun en special forces worden ontzet. Ghazni volgde in 2018.

Versteeg - Afghaanse militairen op patrouille in 2011. DVIDSHUB - Flickr
Afghaanse militairen op patrouille in 2011. © DVIDSHUB / Flickr

Chronische corruptie had het leger van binnenuit aangetast: te vaak werden voedsel, soldij, brandstof en munitie verhandeld voordat het de troepen bereikte. Logistiek en bevelvoering waren zwak. Posten in nood werden niet op tijd bevoorraad, het leger schoot de politie niet te hulp.13  Daardoor lukte het de Taliban om met succes informatie-operaties in hun offensief te integreren: hun overwinningsnarratief werd gecombineerd met een beleid om overlopen dan wel weglopen aan te moedigen.

Zonder hun Pakistaanse safe haven waren de Taliban niet in staat geweest om na 2001 als sterkste militaire factor terug te komen

Het grootste deel van de innames vond zonder noemenswaardige gevechten plaats volgens het traditionele patroon van de tribale oorlogsvoering. Afghanen vechten doorgaans niet tot de laatste man, maar sluiten zich aan bij de overwinnaar. De eenheden die het meest naar Amerikaans model waren gevormd, de special forces, hebben het meest gevochten, zoals in de provinciehoofdstad Lashkar Gah.

4: Steun van buitenaf
Het snelle succes van het zomeroffensief van de Taliban is geen toeval. Voorbereiding en planning waren de grondslag. Zonder hun Pakistaanse safe haven waren de Taliban niet in staat geweest om na 2001 als sterkste militaire factor terug te komen. Hun leiderschap bevond zich in Pakistan, evenals de faciliteiten voor recuperatie, training, logistiek en medische zorg.

De NGO Talk for Peace, een organisatie met een breed Afghaans netwerk, heeft bevestigde informatie dat de veiligheidsdienst van het leger, de ISI, deze zomer advies gaf over de militaire operatie aan mullah Yacub, Hoofd van de Militaire Commissie van de Taliban in het Pakistaanse Peshawar. Het directoraat S van de ISI leidde de steun aan de jihad in het buurland.14  Dat gebeurt heimelijk. In een klassieke dubbelpolitiek ontkent Pakistan zijn steun, maar premier Imran Khan trad afgelopen dagen op als vertolker van de Taliban-eisen.15

Versteeg - Amerikaanse militairen in Afghanistan kijken bij de grens uit over Pakistan in 2011. DVIDSHUB - Flickr
Amerikaanse militairen in Afghanistan kijken bij de grens uit over Pakistan in 2011. © DVIDSHUB / Flickr

Pakistans Afghanistan-politiek is te voorkomen dat het land een India-vriendelijke regering krijgt. Met uitzondering van het Taliban-bewind 1996-2001 hadden regeringen in Kabul altijd vriendschappelijke betrekkingen met Delhi. Pakistan heeft daartoe decennialang zowel de islamitische- en de Pashtun-kaart gespeeld om het Afghaanse Pashtun-nationalisme te neutraliseren. Islamabad streeft sinds het ontstaan van Pakistan naar een regering in Kabul die de huidige grens tussen beide landen de jure erkent om de eigen Pashtun beter te integreren.

Een jihadi-regering in Kabul opent nu wegen om opnieuw jihadistische organisaties van Kashmiri in Afghanistan te laten trainen om het Kashmir-beleid van Modi te frustreren. Het risico van deze offensieve politiek is dat een te verwachten verzet tegen een Taliban-regering in Afghanistan hulp aan India zal vragen. Daarmee zit het Pakistaanse Afghanistan-beleid vol tegenspraken.  

Afghanen willen niet noodzakelijkerwijs de Taliban, maar vooral een eind aan de oorlog

De Amerikaanse gezant Khalilzad had gehoopt de Taliban via de Pakistaanse generaals inschikkelijker te krijgen. Toen dat niet lukte, had hij geen plan B. De VS hebben in het openbaar over de Pakistaanse rol in het huidige militaire offensief gezwegen. Washington had Islamabad tot op het laatst nodig om de Taliban inschikkelijker te krijgen én het wil Pakistan niet verder in de armen van China drijven, de Amerikaanse strategische prioriteit nummer één. Dat leverde Pakistan een ruime vrijheid van handelen op.

Iran heeft een kern van de Taliban in de Afghaanse provincie Helmand gesteund, die zich soevereiner opstelde tegenover Pakistan. Iran koestert geen ideologische verwantschap met de soennitische Taliban die een anti-sjiitische tendens hebben, maar ziet zijn steun als een (potentieel) drukmiddel tegen de Verenigde Staten.

 5: Afghaanse bevolking zag geen andere opties
De Afghaanse bevolking heeft uiteraard niet één mening, maar min of meer geldt dat de afkeer van de oorlog en de wens naar vrede overheersen. De Afghanen zijn uitgeput en bang. Ze zijn vaak gedesillusioneerd en afkerig van de regering die hen niet beschermde en faalde om de beloftes van na 2001 in te lossen. Ze willen niet noodzakelijkerwijs de Taliban, maar vooral een eind aan de oorlog.16

Dit sentiment werkte in het voordeel van de partij die beloofde een einde aan de oorlog te maken, dezelfde reden voor de aanvankelijke populariteit van de Taliban na de burgeroorlog in de jaren negentig. De afgelopen weken zijn in enkele steden tekenen van een mobilisatie van de bevolking tegen de Taliban geweest, maar ze waren te sporadisch en gering in omvang om een echte vuist te maken. Wat overheerst zijn chaos, paniek en verbittering.

Auteurs

Joris Versteeg
Voormalig analist voor het ministerie van Defensie