Waarom het moederland 'Klein-Rusland' niet kan loslaten
Analyse Geopolitiek & Wereldorde

Waarom het moederland 'Klein-Rusland' niet kan loslaten

23 Apr 2019 - 14:50
Photo: ©US secretary of Defense/ Flickr
Terug naar archief

De Oekraïense presidentsverkiezingen zijn gewonnen door Volodymyr Zelensky. Hij wil rechtstreeks onderhandelen met separatisten en hun beschermheer Rusland om het conflict in Oost-Oekraïne te stoppen. De grote vraag is wat dat gaat opleveren. De relatie met buurland Rusland is ingewikkeld; dat is al honderden jaren zo.

Op 27 juli 2013 bracht de Russische president Vladimir Poetin een bezoek aan de Oekraïense hoofdstad Kiev. Hij vergezelde patriarch Kirill van de Russisch-Orthodoxe Kerk op diens jaarlijkse bedevaart.Aan de voet van het standbeeld van Vladimir de Heilige, uitkijkend over de Dnjepr, vierden ze samen met Oekraïense hoogwaardigheidsbekleders in een flauw zonnetje de 1025e verjaardag van de kerstening van de bevolking van Kiev-Roes, de eerste staat op Oekraïens grondgebied.

Dat vroegmiddeleeuwse koninkrijk, dat rond het jaar 1000 strekte van de Witte Zee in het noorden tot de Zwarte Zee in het zuiden, wordt zowel door de Russen als de Oekraïners geclaimd als bakermat. Voor patriarch Kirill was de oplossing voor die conflicterende claims eenvoudig: Russen en Oekraïners zijn simpelweg één volk.

Patriarch Karill in de Kazan kathedraal in 2014. ©Flickr/Saint Petersburg Theological Academy
Patriarch Karill in de Kazan kathedraal in 2014. ©Flickr/Saint Petersburg Theological Academy

In Kiev sloot Poetin zich daar voor het eerst in het openbaar bij aan: “We begrijpen de huidige realiteiten: we hebben het Oekraïense volk en het Wit-Russische volk en andere volken, en we respecteren die hele erfenis, maar aan de basis liggen, onbetwistbaar, onze gemeenschappelijke spirituele waarden, die ons tot één volk maken.” Later voegde hij in een tv-interview toe: “Overigens, de Oekraïense cultuur, de Oekraïense taal, dansen en muziek, die zijn geweldig. Ik geniet er in ieder geval elke keer weer van.”

13.000 doden
Een jaar na zijn bezoek aan Kiev was pijnlijk duidelijk hoe serieus Poetin zijn uitspraken nam. Nadat de pro-Russische Oekraïense president Viktor Janoekovytsj in het voorjaar van 2014 was afgezet, de nieuwe regering zich afkeerde van Rusland en koers zette in de richting van de Europese Unie, besloot Poetin in te grijpen.

In de chaotische maanden na de machtswissel kwamen Russische inlichtingenofficieren en militairen in actie op Oekraïense bodem. Op 18 maart 2014 werd de Krim, waar een grote etnisch Russische meerderheid woont, geannexeerd door Rusland. Daarna riepen pro-Russische separatisten in Oost-Oekraïne de volksrepublieken Donetsk en Loegansk uit.

Nog dagelijks wordt aan de frontlinie in Oost-Oekraïne geschoten; het dodental is intussen opgelopen tot 13.000

In september 2014 en in februari 2015 werden de Minsk-akkoorden getekend. Die moesten tot een duurzaam staakt-het-vuren én een politieke oplossing leiden. Maar inmiddels zijn we vijf jaar verder en zijn de vredesonderhandelingen vastgelopen. Nog dagelijks wordt aan de frontlinie in Oost-Oekraïne geschoten; het dodental is intussen opgelopen tot 13.000.

Kozakken aan de grens
Paradoxaal genoeg zijn Rusland en Oekraïne als gevolg van Poetins acties juist uit elkaar gedreven en lijnrecht tegenover elkaar komen te staan. Poetin heeft gelijk als hij zegt dat de complexe relatie met de Russen de rode draad in de Oekraïense geschiedenis is.

Wie de Oekraïense lezing volgt, ziet na de teloorgang van Kiev-Roes door de Mongoolse invasies in de dertiende eeuw een scheiding der geesten. Het grootvorstendom Litouwen – dat later fuseerde met het koninkrijk Polen tot het Pools-Litouwse Gemenebest – veroverde grote delen van Kiev-Roes, voornamelijk in Oekraïne. Zo werd Kiev in 1362 ingenomen.

Onder Pools-Litouwse invloed ontwikkelde zich een afzonderlijke Oekraïense identiteit in het gebied aan de grenzen van het Pools-Litouwse Gemenebest, wat later het Russische Rijk zou worden.

Weggelopen lijfeigenen en andere verschoppelingen uit beide rijken vestigden zich op de dunbevolkte steppes oe krajine (‘aan de grens’). Deze avonturiers werden – naar het Turkse woord quzzaq, dat ‘vrij man’ betekent – kozakken genoemd. Toen de Polen in de zeventiende eeuw hun greep op de kozakken wilden verstevigen, kwamen die in opstand.

Het was voor Russische machthebbers ondenkbaar dat ‘Klein-Rusland’ de Russische invloedssfeer zou verlaten

Uiteindelijk sloot kozakkenhoofdman Bohdan Chmelnytsky in 1654 een verdrag met de Russen. In Oekraïense geschiedenisboeken geldt dit als een militair bondgenootschap tussen de Oekraïense kozakkenstaat en het Russische Rijk, maar volgens de Russen was Oekraïne door het Verdrag van Peresjaslav weer met het Russische moederland herenigd. Rusland zou daarna langzaam maar zeker heel Oekraïne stukje bij beetje inlijven en russificeren, een proces dat feitelijk voortduurde tot de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991.

Klein-Rusland
Tegelijkertijd speelde Oekraïne vanaf de zeventiende eeuw een hoofdrol in de zoektocht naar de Russische identiteit. Vanwege de gedeelde wortels in Kiev-Roes zagen achtereenvolgende machthebbers in Sint Petersburg en Moskou Oekraïne eeuwenlang als een apart maar integraal deel van Rusland. Het was voor hen ondenkbaar dat ‘Klein-Rusland’ de Russische invloedssfeer zou verlaten. Niet alleen omdat het de graanschuur voor het grote moederland was, maar ook omdat Rusland zonder Oekraïne geen imperium zou zijn.

Herdenking op de Oekraïense onafhankelijkheidsdag van 2017. ©Wikimedia
Herdenking op de Oekraïense onafhankelijkheidsdag van 2017. ©Wikimedia

Toch gebeurde het ondenkbare in 1991. In dat jaar bleek langdurige russificatie over het algemeen maar bar weinig waard. In een referendum stemde maar liefst 92,3% van de inwoners voor onafhankelijkheid.1

Boedapest Memorandum
De Krim vormde een vreemde eend in de bijt. Het schiereiland werd eind 18e eeuw door Catharina de Grote veroverd op het Ottomaanse Rijk en daarna gekoloniseerd door Russen. In 1954 schonk Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov het tot dan toe Russische gebied aan de Sovjetrepubliek Oekraïne ter ere van de 300e verjaardag van het Verdrag van Peresjaslav.

In 1991 bleef de Krim onderdeel van Oekraïne. Een jaar later riepen Russische separatisten de onafhankelijkheid uit, maar omdat de Russische president Boris Jeltsin zich afzijdig hield, moesten zij uiteindelijk met een autonome status binnen Oekraïne genoegen nemen.

In de jaren negentig garandeerde Rusland in het Boedapest Memorandum de territoriale integriteit van Oekraïne in ruil voor de ontmanteling van het nucleaire arsenaal van de voormalige Sovjet-Unie op Oekraïense bodem.2  Ook werden er afspraken gemaakt over de havenfaciliteiten in Sebastopol aan de zuidkust van de Krim, waar de Russische Zwarte Zeevloot al sinds de tijd van Catharina de Grote voor anker lag.

Niet bestolen, maar geplunderd
In 2014 bleken al die afspraken maar weinig waard. In de toespraak die Poetin op 18 maart van dat jaar gaf in de goud glinsterende Sint-Joriszaal van het Grote Kremlinpaleis tijdens de plechtigheid ter ere van de Russische overname van de Krim, greep hij terug op de gedeelde geschiedenis en cultuur.

De Russen waren, zo stelde Poetin, door de ineenstorting van de Sovjet-Unie – een gebeurtenis die hij eerder al eens had betiteld als de grootste geopolitieke ramp van de twintigste eeuw – tegen hun wil verdeeld geraakt. “Het grote land was verdwenen. En pas toen de Krim deel werd van een ander land, besefte Rusland dat het niet gewoon was bestolen, maar geplunderd.”

Volgens Poetin werd de Russische identiteit bedreigd in Oekraïne, onder meer door Westerse expansie. Etnische Russen en Russischtaligen in het ‘nabije buitenland’ hadden Russische bescherming nodig. ‘Er wonen miljoenen Russen en Russischtalige personen in Oekraïne, en die blijven dat doen. Rusland zal altijd hun belangen blijven verdedigen.’

Uitzicht over Kiev. ©Pixabay/David Mark
Uitzicht over Kiev. ©Pixabay/David Mark

Nabije buitenland
Poetin greep daarmee terug naar een negentiende-eeuws concept dat hij al in 2001 omarmde: de Russische Wereld (Roesski Mir). Dat is het idee dat allen die het Russische woord en de Russische cultuur koesteren, waar ze ook leven, verenigd zouden moeten zijn. Deze ‘Al-Russische’ visie op taal en cultuur maakt geen onderscheid tussen de naar Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland verwijzende voorvoegsels als ‘Groot’, ‘Klein’ en ‘Wit’. Of zoals patriarch Kirill – groot voorstander van dit idee – eens tijdens een van zijn bezoeken aan Kiev rijmde: “Rusland, Oekraïne, Belaroes / Ziedaar: Heilige Roes.” 

De Russische Wereld vormt de basis van een ideologische en geopolitieke campagne gericht op het vergroten van de Russische invloed in het buitenland, in het bijzonder in de post-Sovjetruimte of – zoals die tegenwoordig in het Kremlin wordt betiteld – ‘het nabije buitenland’. De Russische Wereld gaat daarmee verder dan de rijmende slogan van patriarch Kirill, maar die toont wel de centrale rol die Oekraïne daarin vervult.

Beste waarden van de Sovjet-Unie
De politieke tak van de Russische Wereld is Poetins droom van een Euraziatische Unie naar het model van de Europese Unie, voortbouwend op “de beste waarden van de Sovjet-Unie”. Rusland, Kazachstan, Wit-Rusland, Armenië, Kirgizië en Tadzjikistan zijn (kandidaat-) lidstaten van een dergelijke Unie, die daardoor vooral een Aziatisch karakter lijkt te krijgen.

Tegen Kiev gerichte propaganda met nadruk op de bescherming van de Russische taal en identiteit tegen Oekraïens nationalisme, moest de geesten rijp maken voor de creatie van ‘Nieuw-Rusland'

Oekraïne is de ‘Europese’ droomkandidaat. In Janoekovytsj had Poetin een medestander, maar de Oranjerevolutie die uitbrak na diens eerste winst in de presidentsverkiezingen van 2004 gooide roet in het eten. Na zijn uitverkiezing in 2010 hield Janoekovytsj het langer vol, maar na Euromaidan moest hij definitief het veld ruimen.

Nieuw-Rusland
Met de annexatie van de Krim als schrikbeeld voor de Oekraïense politieke elite hoopte Poetin het land binnen zijn invloedssfeer te houden. Toen dat niet gebeurde, startte een destabilisatiecampagne in Russischtalige gebieden in Oost- en Zuid-Oekraïne. Tegen Kiev gerichte propaganda met nadruk op de bescherming van de Russische taal en identiteit tegen Oekraïens nationalisme, moest de geesten rijp maken voor de creatie van ‘Nieuw-Rusland’, een Russischtalige bufferstaat.

Die kwam echter nooit van de grond en het enige concrete resultaat van de destabilisatiecampagne – de twee zelfverklaarde republieken in Donetsk en Loegansk – kon alleen met aanzienlijke Russische militaire steun overeind worden gehouden. Daarna verloor het Kremlin interesse in het Nieuw Rusland-project. Het was te kostbaar en niet alleen schadelijk voor de Russische economie en internationale positie, maar ook voor de toekomst van de Russische Wereld. 13.000 doden, honderdduizenden daklozen en miljoenen vluchtelingen smoorden alle aantrekkingskracht.

Negatieve kijk
Het gevolg is dat Poetin nog steeds spreekt over Russen en Oekraïners als één volk, maar dat hij daarvoor steeds minder bijval krijgt. Terwijl er van oudsher veel wederzijdse sympathie bestond, hebben de meeste Russen, door de veelal gekleurde berichtgeving over het buurland in Russische media, inmiddels een negatieve kijk ontwikkeld op de Oekraïners.

Kerkgangers in Rusland op weg terug naar huis. ©Flickr/Vladimir Oblast
Kerkgangers in Rusland op weg terug naar huis. ©Flickr/Vladimir Oblast

Het zal niet verbazen dat Poetins acties ook een averechts effect hebben in Oekraïne. Het Oekraïense nationalisme viert hoogtij. Door het verlies van etnisch Russische en Russischtalige gebieden is het percentage etnische Oekraïners sterk gestegen. Als gevolg van het conflict is Rusland meer etnisch Russisch en Oekraïne meer etnisch Oekraïens geworden.

Zelfs de gemeenschappelijke spirituele waarden lijken te bezwijken onder de spanningen. Sinds 1683 werden alle Oekraïense orthodoxe gelovigen officieel toegewezen aan het patriarchaat van Moskou, maar sinds begin dit jaar is er een eengemaakte Oekraïens-Orthodoxe Kerk met een eigen patriarch (ook al wordt dat betwist door de het patriarchaat in Moskou en is nog onzeker welke keuze de gelovigen zullen maken).

Klein-Rusland en het grote moederland staan voorlopig nog wel even lijnrecht tegenover elkaar. Dat is de ingewikkelde realiteit waarin de nieuwe Oekraïense president Zelensky wil gaan onderhandelen met de separatisten in Oost-Oekraïne en hun beschermheer in het Kremlin. Poetin wacht de uitkomst niet af. Voor de zekerheid heeft hij eind 2016 op het Borovitskajaplein in Moskou – pal naast het Kremlin – vast een standbeeld van Vladimir de Heilige laten neerzetten. 

  • 1Opkomst: 84,18%.
  • 2Voor medeondertekenaars Wit-Rusland en Kazachstan golden dezelfde afspraken.

Auteurs

Ivo van de Wijdeven
Historicus en analist