respons
Oekraïne: speelbal der grote mogendheden
Kan het historische, Bulgaarse voorbeeld helpen bij de zoektocht naar de eigen identiteit?
Naar aanleiding van: Nienke de Deugd, ‘Euromajdan: het begin van een Europese toekomst voor Oekraïne?’, Internationale Spectator, april 2014, pp. 2-5.
Kan Oekraïne bestaan als een zelfstandig, onafhankelijk, ongedeeld land? Ja, want dat land legde in de 9de eeuw met Kiev-Rus (het grootvorstendom Kiev) en de vorsten Vladimir de Heilige (978-1015) en Jaroslav de Wijze (1019-1054) de basis voor het latere, grote Russische Rijk. Nee, want Oekraïne bestaat als zodanig pas sinds 1991. Vanaf 1918 maakte het deel uit van de Sovjetunie. De Oranjerevolutie van 2004 gaf hoop op een Europese toekomst, maar de ontwikkelingen sindsdien, met als laatste keerpunt de Maidanrevolutie van oktober 2013, hebben aangetoond dat Oekraïne vooralsnog als speelbal tussen Oost en West “hangt”.
Oekraïne als speelbal der grote mogendheden? Twee recente getuigenissen onderstrepen dat. In zijn uitstekende boek Grensland, een geschiedenis van Oekraïne (2014) verwoordt auteur Marc Jansen het als volgt: “Wie een geschiedenis van Oekraïne schrijft, staat eerst voor de vraag wat nu eigenlijk het onderwerp is. Geografisch is er geen probleem […] Maar als dat alles is, gaat de geschiedenis van Oekraïne niet verder terug dan 1991, het jaar waarin de onafhankelijkheid werd uitgeroepen.” In een advertentie in het weekblad Vrij Nederland prees uitgeverij Van Oorschot de nieuwste vertaling van Gogols roman Dode zielen aan als “het nieuwste boek in de Russische bibliotheek”. Tegelijkertijd vermeldde de reclametekst: “De grootste Oekraïense roman”.
Verwarring
Die onduidelijke situatie is niet nieuw. Het kwartaaltijdschrift Oekraïne Magazine[1] wijdde in de jaren 2003-2006 in de rubriek ‘Wereldberoemd’ aandacht aan Oekraïners met mondiale faam, zoals wetenschappers, wereldreizigers en schrijvers. Bij de buitenwacht zijn velen bekend als Russen. Bij nadere analyse, zo betoogde het tijdschrift, hebben ze zoveel Oekraïense sporen in zich dat ze eigenlijk meer Oekraïens dan Russisch zijn. Gogol was er één van.
In hun boek Demonen aan de Dnipr, moeizame staatsvorming in Oekraïne (1994) stonden Oost-Europa-deskundigen René Does en Harm Ramkema al stil bij de moeizame relatie tussen Rusland en Oekraïne. In Standplaats Kiev (1997) schreef de diplomaat Robert Serry[2] daar eveneens over.
Bij een dergelijk verwarrend beeld kan een frisse blik van buiten behulpzaam zijn. In dit geval is het interessant de Bulgaarse historie als spiegel te benutten. In 1878 werd Bulgarije, na ruim vijf eeuwen Turks-Ottomaanse overheersing, politiek onafhankelijk. In maart 1878 werd het vredesverdrag van San Stefano getekend, nabij Istanboel. Bulgarije kreeg daarbij naar de smaak van de westerse mogendheden – Duitsland, Engeland, Frankrijk – een te groot gebied toegewezen. In het bijzonder de Dobroezja in het noorden (het huidige Roemenië) was een heet hangijzer.
Bij de conferentie van Berlijn in juli 1878 werd dit, vanuit westers perspectief gezien, rechtgezet. Bulgarije verloor meer dan helft van zijn grondgebied, het werd gereduceerd tot het huidige noorden van het Balkanland. Het zuiden van Bulgarije kreeg de ietwat gekunstelde naam ‘Oost-Roemelië’. De Bulgaren namen daar evenwel geen genoegen mee en ijverden voor de eenwording van wat zij noemden ‘Noord- en Zuid-Bulgarije’. Met succes – in 1885 werden de beide delen samengevoegd.[3] De Bulgaren waren niettemin aanvankelijk een speelbal van de grote krachten. Thans ondergaat Oekraïne dat lot, heen en weer geslingerd tussen Rusland, de Verenigde Staten en de Europese Unie.
Staatsvorming
Eind 19de eeuw ging de Bulgaarse staatsvorming dus moeizaam. Precies zoals Does, Ramkema en Serry dat beschreven over Oekraïne. Het probleem is dat een nieuwe staat, na een lange periode van dictatoriale overheersing, vaak instabiel is. De Arabische revoluties sinds 2011 laten dat duidelijk zien. In Libië en Egypte werden de dictators Khadaffi en Moebarak verdreven, maar beide Noord-Afrikaanse landen zijn er niet stabieler op geworden. Het is hetzelfde wat de Oost-Europese landen na 1989 overkwam, met dien verstande dat er geen burgeroorlog ontstond in Bulgarije. Dat gebeurde wel in Bosnië c.q. Joegoslavië. In 1995 werd de Bosnische burgeroorlog formeel beëindigd met het Akkoord van Dayton. Maar 20 jaar later is Bosnië politiek en economisch nog erg instabiel.
De recente ervaringen in het Midden-Oosten en die van de afgelopen kwart eeuw in het voormalige Oostblok leren derhalve dat het niet voldoende is alleen formele instellingen te hebben, met staatsrechtelijke instituten zoals president, parlement en premier, alsmede financiële stabiliteit, met nationale bank en munteenheid. Men moet vooral op zoek naar een nieuwe identiteit.
Standbeeld van Taras Sjevtsjenko in de stad Lviv in westelijk Oekraïne. Foto: Flickr.com, Jorge Lascar.
De Bulgaren hadden daarvoor Vassil Levski (1837-1873), die streed voor politieke onafhankelijkheid van zijn land van de Turken. In 2007 werd hij officieel gekozen als “de grootste Bulgaar aller tijden”. De Oekraïners hebben zo’n historische held in de dichter Taras Sjevtsjenko (1814-1861). Zijn tragiek was dat hij tijdens zijn leven voortdurend opgejaagd werd door de geheime politie van de tsaar. Een deel van zijn leven bracht hij in gevangenissen door. Hij benutte die tijd overigens wel goed door veel te schrijven.
Identiteit
Toch hebben de Bulgaren na 1989 evengoed geworsteld met hun nationale identiteit. In 1994 verscheen de essaybundel Waarom zijn we zoals we zijn?, met artikelen uit de eerste helft van de 20ste eeuw, die de voornaamste veranderingen schetst. Minstens zo belangrijk was de Fluwelen Revolutie in 1997. De neocommunistische BSP, die er sociaal-economisch een chaos van maakte, werd tot aftreden gedwongen. Met het centrum-rechtse kabinet-Kostov (1997-2001) sloeg Bulgarije de weg in naar de Europese Unie.
Belangrijker is dat de Bulgaren in 1997 de angst van zich afgooiden voor de DS,[4] de geheime dienst uit de communistische tijd. De archieven gingen open. De Oekraïners lijken die psychologische horde te hebben genomen met de Maidanrevolutie van oktober 2013. De afgelopen 18 jaar hebben aangetoond dat de Bulgaarse democratie vrij stevig in het zadel zit. Desondanks zijn armoede en corruptie nog wijdverbreid. Het is denkbaar dat Oekraïne een vergelijkbaar pad zal bewandelen. De Bulgaren zijn één volk, zij het met een Turkse minderheid van zo’n 10% en de Roma die nauwelijks meetellen. De Oekraïners zijn eigenlijk twee volkeren, die in 1918 ongelukkigerwijs in één staat terechtkwamen.
Russische politiek
Rond 1700 richtte tsaar Peter de Grote het Russische vizier op het Westen. Rond 1760 ging Catharine de Grote precies de andere kant op, zij veroverde het oosten van het huidige Oekraïne, grote delen van Centraal-Azië en stukken van Siberië. Kortom, een vroege voorloper van de latere Sovjetunie.
Eind 18de eeuw was het westen van Oekraïne, met Lviv als belangrijkste stad, de provincie Galicië van het Pools-Litouwse rijk. In 1867 kwam dat landsdeel bij de Habsburgse of Oostenrijk-Hongaarse dubbelmonarchie. Galicië was de meest oostelijke provincie van het imperium, Lviv de meest oostelijke belangrijke stad. Bij het vredesverdrag van Versailles in 1918 kwam Galicië bij de net gevormde Sovjetunie. Het was een staatsrechtelijke weeffout de twee zo verschillende landsdelen onder één juk te brengen.
Onder de knoet van Stalin en de Sovjetunie was dit vreemde tweespan, met veel geweld en dwang, bij elkaar te houden. Het meest extreme voorbeeld van repressie is de ‘holodomor’ ofwel ‘hongersnood’ van 1933. Oekraïne was de graanschuur van de jonge Sovjetunie. Om de Oekraïners definitief onder de duim te krijgen, liet Stalin de graanoogst vernietigen. Miljoenen Oekraïners stierven de hongernood. Ter nagedachtenis staat in Kiev een bescheiden monument.
Gorbatsjov
Tekenend andermaal voor de complexe relatie tussen Rusland en Oekraïne waren de gebeurtenissen in augustus 1991. Op 17 augustus namen gestaalde KGB’ers Sovjetpresident Gorbatsjov gevangen tijdens diens vakantie op de Krim. Zij waren fel tegenstander van zijn onderhandelingen met de Baltische landen over het Unieverdrag en zagen aankomen dat Estland, Letland en Litouwen uit de Unie van Socialistische Sovjet-Republieken zouden stappen. De KGB’ers, onder leiding van Gennadi Janajev, hadden de coup echter slecht voorbereid; ze hadden niet zien aankomen dat Jeltsin in Moskou de macht zou grijpen. Op 19 augustus 1991 mislukte de coup. De 24ste augustus riep Kiev de onafhankelijkheid uit. Op 31 december werd de Sovjetunie formeel ontbonden.
Van Janoekovitsj tot Maidan
De Oranjerevolutie van 2004 was een eerste, serieuze indicatie dat de staatsrechtelijke constructie van 1918 fout was. Bij de presidentsverkiezing namen de pro-westerse Viktor Joesjtsjenko en de pro-Russische Viktor Janoekovitsj het tegen elkaar op in de beslissende tweede ronde op 21 november. Janoekovitsj won, maar Joesjtsjenko beschuldigde hem van fraude. De Oekraïners, die na 10 jaar autocratisch bewind van de pro-Russische Viktor Koetsjma de fraude en corruptie zat waren, kwamen in opstand. Ruwweg gesproken stond het westen van Oekraïne achter Joesjtsjenko, het oosten en zuiden achter Janoekovitsj. Na internationale bemiddeling, juridisch getouwtrek en onderhandelingen achter de schermen kwam er op 26 december een nieuwe, tweede ronde. Joesjtsjenko won. Maar het bleek dat hij niet overweg kon met zijn medestrijder van de Oranjerevolutie, premier Julia Timosjenko.
Joesjtsjenko’s ambtstermijn werd een mislukking. In 2010 werd Janoekovitsj alsnog staatshoofd. Hij nam wraak op zijn tegenstanders van de Oranjerevolutie. Joesjtsjenko was niet meer in Oekraïne, Timosjenko werd na een dubieus proces gevangen gezet. Janoekovitsj had zich echter verkeken op de onverzettelijkheid van zijn volk. Het politieke spel rond het Associatieverdrag met de EU was een stap te ver. Maidan 2013 kwam in een rij van Oost-Europese volkopstanden – Bulgarije 1997, Servië 2000 en Georgië 2003.
De rol van de Kerk
De religieuze situatie in Oekraïne is al even gecompliceerd als de geopolitiek-historische situatie
De kerken spelen, zij het op de achtergrond, een belangrijke rol in dit conflict Dat is begrijpelijk. In de meeste voormalige Oostbloklanden was de kerk de afgelopen kwart eeuw, bij alle tumultueuze veranderingen, het enige houvast. Maar ook de kerk zelf was aan kritiek onderhevig. Zo werd in Bulgarije in 1992 een Alternatieve Orthodoxe Kerk opgericht; pas in 2005 werd die formeel opgeheven. De nieuwe Bulgaarse Patriarch Neofit, in 2013 benoemd, moet alle zeilen bijzetten om de wonden uit het verleden te helen.
De religieuze situatie in Oekraïne is al even gecompliceerd als de geopolitiek-historische situatie. De oosterse orthodoxie is de belangrijkste religie. Er zijn daar echter niet minder dan drie van. De eerste is de Oekraïens Orthodoxe Kerk van het patriarchaat Moskou. Die valt onder kerkelijke jurisdictie van de Russisch Orthodoxe Kerk. Aan het hoofd staat de Russisch Orthodoxe Patriarch Kiril. Hij heeft meer dan eens de rol van vredestichter op zich genomen. De tweede kerk is de Oekraïens Orthodoxe Kerk van het patriarchaat Kiev. Dat wordt ook wel de Alternatieve Orthodoxe Kerk genoemd. Patriarch Filaret leidt die organisatie. Hij heeft meer dan eens olie op het vuur gegooid, en zich nadrukkelijk achter de Maidan-protesten geschaard. Dat is opmerkelijk, omdat de orthodoxe kerken zich doorgaans niet (direct) bemoeien met politiek of economie. De derde Oekraïens Orthodoxe Kerk is wat schimmiger. Zij is ook niet erkend door enig andere orthodoxe kerk, noch door het Oecumenisch Patriarchaat in Istanboel.
Poetin
De Russische president is de spil in dit geopolitieke machtsspel. Hij speelt de westerse mogendheden – Verenigde Staten, NAVO, EU – handig tegen elkaar uit. Opvallend is de rol van Duitsland. Doorgaans kunnen Russen en Duitsers het goed met elkaar vinden. Het is een publiek geheim dat Poetin en zijn voorgangers alleen naar Berlijn luisteren. De vroegere bondskanselier Schröder is een persoonlijke vriend van Poetin. Rond 1990, net na de val van de Berlijnse Muur, speelden bondskanselier Helmut Kohl en zijn minister van Buitenlandse Zaken Hans Dietrich Genscher uiterst bekwaam het machtsspel met de Amerikaanse president Bush sr. en Sovjetpresident Gorbatsjov. De toentertijd netelige kwestie van de Duitse hereniging werd daardoor snel mogelijk.
Waar Gorbatsjov alleen het Russisch beheerst, spreekt Poetin vloeiend Duits. Midden jaren tachtig was hij voor de KGB werkzaam in het toenmalige Oost-Duitsland. De huidige Duitse bondskanselier Angela Merkel spreekt, gezien ook haar DDR-jeugd, vloeiend Russisch. Toch lijkt het alsof Poetin en Merkel op verschillende golflengtes praten. Het is mogelijk dat haar vrouw-zijn een rol speelt, in de Russische machtspolitiek spelen vrouwen doorgaans geen serieuze rol. Poetin heeft een bepaalde agenda in zijn hoofd en geeft niemand daar inzicht in. Duidelijk is dat voor hem de Sovjetunie nog steeds het ideaalbeeld is en zijn streven is erop gericht zoveel mogelijk dat ideaal weer te doen herleven.
In maart 2014 annexeerde Rusland de facto de Krim.[5] Hoewel dat strikt genomen een schending was van het internationaal recht, liet het Westen het bij een verbaal tegengeluid. Even was er de vrees voor een nieuwe Krimoorlog,[6] maar Poetin liet het bij territoriale annexatie.
Gorbatsjov sprak alleen Russisch, Poetin spreekt vloeiend Duits
De volgende fase in dit geopolitieke schaakspel vindt plaats in het oosten van Oekraïne. De Oranjerevolutie in 2004 ging zonder bloedvergieten gepaard, maar in steden als Donetsk, Charkiv en Lugansk woedt sinds enkele maanden een burgeroorlog. Hoe onfortuinlijk dat op zichzelf ook is voor de regio, het is naar alle waarschijnlijkheid het meest gunstige van alle denkbare opties. De vliegramp met Malaysian LH17 nabij Donetsk in juli 2014 leek roet in het eten te gooien, maar bleef beperkt tot een propagandastrijd. Het zwartste scenario is een Derde Wereldoorlog.
Telkens als het conflict dreigt te escaleren, last Poetin, als een volleerd militair strateeg, een adempauze in. Het lijkt er vooralsnog op dat hij de oude Sovjetunie in de gedaante van zijn Euraziatisch verbond nieuw leven in wil blazen. Naast Rusland zelf en Wit-Rusland is Oekraïne daar een essentieel onderdeel van. Weliswaar is Kazachstan er ook bij, maar dat land speelt een bijrol. President Nazarbajev, die deze Centraal-Aziatische republiek sinds 1991 met stalen vuist regeert, vindt dat kennelijk geen probleem.
Porosjenko
Op 25 mei 2014 werd zakenman Petro Porosjenko tot nieuwe president van Oekraïne gekozen. Het is goed dat de oude garde niet is teruggekomen. Hoewel Porosjenko’s blazoen als miljardair bij voorbaat niet ongeschonden is, kan hij de aangewezen persoon zijn om zijn land een frisse herstart te geven. Tijdens de Maidan-protesten leek de voormalige bokser Vitalo Klitsjko nog de gedoodverfde presidentskandidaat. Het was een publiek geheim dat Duitsland en Merkel vierkant achter hem stonden. Het is ook tekenend voor de relatie tussen Duitsland enerzijds en Rusland en Oekraïne anderzijds dat Klitsjko’s ster, na het vrijlaten van Timosjenko, snel verbleekte. Rusland moet met de nieuwe regering tot een deal zien te komen. Tot nog toe lijkt Poetin echter niet onder de indruk van Porosjenko’s beleid.
Aangenomen dat het in Oost-Oekraïne niet alsnog volledig uit de hand loopt, lijkt een federalisering van het land voor de hand te liggen. Porosjenko heeft al gezegd dat hij wel iets voelt voor zo’n nieuwe staatsstructuur. Daarmee zou de staatsrechtelijke weeffout van 1918 deels worden hersteld. Het staatshoofd heeft weinig alternatieven. Immers, aan beide kanten – Oekraïense leger en pro-Russische separatisten – vallen doden en gewonden.
Na de verkiezingen aan beide kanten in de herfst van 2014 is de strijd echter toch weer opgelaaid, ondanks de wapenstilstand die formeel begin september 2014 van kracht werd. Het laat onverlet de vraag of een federale opdeling de definitieve oplossing is. Een proces van natievorming, zoals dat in het verleden in Bulgarije plaatsvond, vergt een mentale omwenteling. Oekraïne blijft vooralsnog verdeeld. En dan is het wachten op een volgende crisis.
