De houdbaarheidsdatum van het Europese integratieproject

 

Wie wat recentelijk toch als een welhaast existentiële test voor de Unie werd gezien – d.w.z. het giftig mengsel van Euro-, schulden- en financieel-economische crisis - in ogenschouw neemt, zal snel geneigd zijn deze visie te onderschrijven. Two-pack, six-pack, het Europese semester, versterkt begrotingstoezicht; het zijn even zo vele blijken van het vermogen van de Unie om te overleven en een crisis aan te grijpen als kans tot verdieping van de integratie. Inderdaad, wat zou de EU zijn zonder crises?, zo klinkt het vanonder de Brusselse kaasstolp.

 

Zo bezien heeft Nederland een unieke kans om van het voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie een groot succes te maken. Immers, aan crises geen gebrek. Het gif van de financieel-economische crisis is nog niet uitgewerkt, in het Oosten dreigt de donkere schaduw van Russisch revanchisme, de MENA-regio is vervallen tot één grote zone van conflict en instabiliteit, met een vluchtelingencrisis tot gevolg die een direct bedreiging vormt voor wat toch het kroonjuweel is van het integratieproces: open grenzen en vrij reizen tussen de lidstaten.

 

En alsof dat niet genoeg is, hebben we ook nog het perfide Albion. De Britten, die toch al niet of nauwelijks als volwaardig EU-lid konden worden beschouwd, maar die nu via het volksgericht van een referendum de EU dreigen te verlaten. Het is een dreiging die voor die lidstaten of politieke groeperingen die Eurokritisch c.q. Eurosceptisch zijn, het aanlokkelijk perspectief in zich draagt van het organiseren van een eigen volksgericht (zie: Oekraïne-referendum) dan wel van een ‘Europa à la carte’. Je kiest alleen wat je bevalt; een boodschap die het o.a. in het huidige Polen, in Hongarije, in het Frankrijk van Marine Le Pen - om maar niet te spreken van het Nederland van Geert Wilders - goed zal doen. Een boodschap die, indien zij praktijk wordt, de bijl aan de wortel van de integratie legt.

 

“Never waste a good crisis.” Inderdaad, alle reden op het eerste gezicht voor Nederland om met het voorzitterschap hoog in te zetten. Een oproep daartoe valt o.a. te lezen in een kritische beschouwing over het Nederlands voorzitterschap bij monde van Jonathan Holslag. Waar, zo stelt hij, de 500 miljoen Europeanen naar “een nieuw toekomstbeeld, een nieuwe bestemming, een duidelijk verhaal over hoe we met zijn allen kunnen bouwen aan een sterke, veilige en saamhorige gemeenschap” verlangen, kiest Nederland “zuinig” voor het pragmatisme van de “praktische voorstellen”.[1] Het Europa van de kleine stapjes, waar juist nu behoefte is aan visie en leiderschap. Het Nederlands voorzitterschap als een gemiste kans.

 

Nu zou in antwoord op Holslag kunnen worden gezegd dat zijn oproep berust op een ernstige overschatting van wat een roulerend voorzitterschap hoe dan ook vermag te bereiken, zeker nu dat voorzitterschap sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon niet langer aan het roer staat van de allesbepalende instelling binnen de Unie: de Europese Raad. Een visie op de Unie als politiek project – en daar praten we dan toch over – heeft Nederland bovendien nooit gehad. In die zin vormen het populistisch ‘Nee’ in 2005 tegen het grondwettelijk verdrag en ook het Oekraïne-referendum slechts een weerspiegeling van een vanaf het eerste begin ook binnen de Nederlandse politieke elite ontbrekend enthousiasme voor de Europese integratie als politiek avontuur. Inderdaad, de Nederlandse opstelling is altijd (en nog sterker in de afgelopen twee decennia) “zuinigjes” geweest.

 

 

Wezenlijker is echter dat een oproep de huidige crisis aan te grijpen voor de “grote sprong voorwaarts” de essentie van de crisis waarin de Unie en haar lidstaten verkeren, mist. Dit is overigens een bijziendheid waarin Holslag niet alleen staat. De essentie van de huidige crisis is dat binnen de Europese Unie ten enenmale de omstandigheden ontbreken die een voorwaarde zijn om tot een “narrative” c.q. omschrijving van haar politieke “finaliteit” te komen, die binnen de lidstaten op brede steun onder de bevolking zou kunnen rekenen. En dat laatste is cruciaal om die stap te kunnen zetten; zeker als de EU haar eigen democratische beginselen serieus wenst te nemen.

 

Nu is het verleidelijk de huidige crisis binnen de Europese Unie te reduceren tot een dreigende Brexit, Grexit, vluchtelingen, Poetin en Syrië. Maar dat zijn slechts symptomen van een dieper probleem. De ware crisis blijkt uit de respons binnen en vanuit de lidstaten op deze crises; een respons die laat zien dat de Unie als politiek project in zwaar weer verkeert, zo niet mislukt is. En dat in een tijd waarin het integratieproces juist in zijn politieke dimensie wordt uitgedaagd.

 

 

Daarbij gaat het niet om de Europese integratie als een historisch voorbeeld van een geslaagd vredesproject. Die plaat is al te vaak afgedraaid. Het gaat ook niet om de veelbesproken noodzaak het economisch potentieel van de Unie aan te vullen met een echt Europees buitenlandbeleid. Mooi, maar gegeven de verdeeldheid van de lidstaten een onhaalbaar ideaal. Nee, dan gaat het om het Europese project als solidariteitsgemeenschap; d.w.z. een project waarvoor burgers bereid zijn offers te brengen omwille van het grotere goed van een gemeenschappelijk belang. Het gaat om de EU in termen van legitimiteit; d.w.z. een project waarvan burgers de uitkomsten aanvaarden, ook als die niet overeenstemmen met hun directe eigen belangen.

 

Solidariteit, of in de terminologie van Frans Timmermans, “broederschap”,[2] en legitimiteit; het zijn cruciale vereisten voor het ontstaan van een stabiele en duurzame politieke gemeenschap. Bij afwezigheid van deze voorwaarden kan dan ook slechts geconcludeerd worden dat de Unie in een existentiële crisis dreigt te belanden. Onder die omstandigheden de “grote sprong voorwaarts” propageren, klinkt als “fluiten in het donker”; een sprong in het duister; ja, een wanhoopssprong die wel verkeerd moet aflopen omdat het fundament voor een stabiele landing ontbreekt.