De Europese verkiezingen als lakmoesproef voor Macron

Het zal weinigen zijn ontgaan: het beleid van de Franse president Emmanuel Macron staat de laatste tijd onder groeiende druk. Meer nog, de jonge president is zelf in toenemende mate het mikpunt van kritiek. De hoopvolle verwachtingen die zijn verkiezingsoverwinning in mei 2017 hadden gewekt zijn in de loop van de zomer 2018 weggeëbd. Zijn zelfbewust afgekondigd moderniserings- en hervormingsprogramma - in zijn campagneboek met veel bravoure Revolution genaamd - heeft met de volksopstand van de gilets jaunes vanaf het najaar van 2018 een geheel andere lading gekregen. Wat betekent dit voor zijn positie op het Europese toneel?

Veel Fransen beschouwen Macron als een liberaal en ‘président des riches’. Een begrip als marktwerking werkt voor veel Fransen, gehecht als ze zijn aan de Republikeinse gelijkheidsideologie en een vanouds stevige rol van vadertje staat, nog altijd als de spreekwoordelijke rode lap op de stier. De afschaffing van vermogensbelasting ISF (Impôt Sur la Fortune) zette kwaad bloed. Dat ‘de rijken’ daar een andere belasting op onroerende zaken voor in de plaats betalen, en dat Macron een kristalhelder argument aanvoerde, namelijk kapitaalvlucht naar het buitenland tegengaan en investeringen in de economie aanmoedigen, heeft weinig indruk gemaakt.

Daarnaast is de onvrede gestimuleerd door het feit dat Macron vanaf het moment dat hij zich nestelde in het Élysée bewust veel afstand creëerde tot de samenleving. Meer nog: hij negeerde het maatschappelijke middenveld, inclusief werknemers- en werkgeversorganisaties. Hij bekommerde zich trouwens evenmin om de parlementariërs van La République en Marche (LREM), nota bene ‘zijn’ députés, waaronder vele onervaren enthousiastelingen die juist gebaat zouden zijn geweest bij meer begrip en steun van hun politieke voorbeeld en leider.

De jonge president wilde coûte que coûte de verticaliteit van het staatsgezag benadrukken. Op deze wijze nam hij afstand tot de ‘président normal’ die voorganger François Hollande was en legitimeerde hij zijn eigen hervormingskoers. Kortom, Macron als oppergod Jupiter, een vergelijking die te pas en te onpas is aangehaald. Als de president in 2017 en 2018 het Élysée al eens verliet om zich onder de bevolking te geven, dan voedden boude uitspraken tegen werkzoekenden en onzekere jongeren de gestaag groeiende onvrede alleen maar.

Schandalen en moeilijkheden voor Macron
Er is een duidelijk omslagpunt in het presidentschap van Macron aan te wijzen, het moment dat de voorspoedige fase omsloeg in zijn tegendeel. Enkele dagen na de massaal beleefde en gedeelde euforie over de winst op het WK voetbal op 15 juli 2018 in Moskou, ontplofte het schandaal ‘Benalla’. Deze naaste medewerker en vertrouweling van Macron, belast met beveiliging en uiteenlopende logistieke taken, bleek tijdens de traditionele 1 mei-demonstratie in Parijs (die net zo traditioneel uit de hand liep ) demonstranten te hebben afgetuigd. De vraag allerwege was waarom het Élysée Benalla niet meteen had ontslagen zodra de kwestie medio mei intern bekend was. En ook: in hoeverre de president zelf op de hoogte was. Macron reageerde tegenover media en het publiek met een mengeling van irritatie en arrogantie, samengebald in de uitspraak ‘Qu’ils viennent me chercher!’ (ze komen me maar halen!) Dát hebben de gele hesjes zich in het najaar goed in de oren geknoopt. Hoewel Benalla inmiddels is ontslagen en onderwerp is van justitieel onderzoek, achtervolgt deze onverkwikkelijke kwestie Macron nog steeds.

De jonge president wilde coûte que coûte de verticaliteit van het staatsgezag benadrukken

De Affaire Benalla bleek slechts een eerste diepe kras op het blazoen van Jupiter. Vanaf de nazomer 2018 volgden er snel meer. Twee beeldbepalende ministers, Nicolas Hulot (ecologie) en Gérard Collomb (binnenlandse zaken), namen ontslag. Vooral de wijze waarop ze dat deden baarde opzien. Ze trokken namelijk op onorthodoxe wijze zelf de stekker uit hun functies: Hulot live tijdens een radio-uitzending en Collomb in een interview met Le Figaro. Op deze wijze bruuskeerden ze ingesleten politieke codes en rituelen - in Frankrijk o zo belangrijk - en zetten ze de president ronduit voor paal. Veelbetekend was ook het feit dat diverse parlementariërs van LREM de fractie de rug toekeerden, omdat ze van mening waren dat hun werk nooit werd gewaardeerd door fractieleiding, ministers en het Élysée. Kortom, in de vroege herfst van 2018 verdiepten de haarscheurtjes in de Macronie zich tot heuse scheuren. In de populariteitspolls kwam de president in een duikvlucht terecht.

Het volksoproer van de gilets jaunes vanaf november 2018, leidde vervolgens tot een onvervalste politieke crisis. Ongenoegen over accijnsverhoging aan de pomp - door de regering aangekondigd als een bescheiden vorm van milieubelasting - onder de petits blancs, Fransen uit pre-urbane gebieden voor wie de auto een eerste levensbehoefte is in hun woon-werkverkeer, leidde tot felle protesten. Het ongenoegen van deze middenklassen die moeite hebben maandelijks rond te komen richtte zich heel direct tegen de persoon van de president: ‘Macron démission!’ (Marcon, aftreden!). Weken achter elkaar blokkeerden tienduizenden Fransen rotondes door het hele land. Wat begon als een klassiek belastingoproer, ontwikkelde zich vervolgens tot een motie van wantrouwen tegen het politieke bestel en zijn vertegenwoordigers.

Uiteindelijk richtte de president zich op 10 december in een televisietoespraak tot het volk. Hij kondigde 10 miljard aan lastenverlichtingen en financiële reparaties aan, in een poging aan de sociale grieven van de gele hesjes tegenmoet te komen. Vervolgens, medio januari, kondigde Macron een Grand Débat aan: een nationaal gevoerde dialoog met de samenleving. Dit initiatief is tegelijkertijd onlosmakelijk verbonden aan de verkiezingen van het Europees Parlement in mei 2019.

Macrons Europese visioenen en vergezichten deden de harten van Eurofielen sneller kloppen

Lakmoesproef Europa
Niet alleen binnenlands, maar ook op het gebied van Europa wordt 2019 een spannend jaar voor Macron en Frankrijk. Van die parlementsverkiezingen mei aanstaande heeft Macron altijd gezegd dat die de lakmoesproef vormen voor zijn beleid en beweging. Macrons Europese visioenen en vergezichten, groots en meeslepend verwoord in verschillende ronkende toespraken waaronder die van september 2017 op de Pnyx-heuvel - lieu de mémoire (cultureel geheugen) van de Europese democratie - en aan de Sorbonne deden de harten van Eurofielen sneller kloppen.

De werkelijkheid bleek vervolgens vele malen weerbarstiger. De ontvouwde vergezichten met betrekking tot gemeenschappelijke defensie en immigratiepolitiek, verregaande financieel-economische integratie, evenals een gedeeld Europees cultuurbesef zijn op specifieke onderdelen hooguit mondjesmaat in concrete beleidsmaatregelen vertaald. Natuurlijk, Macrons visies passen in een Franse retorische traditie van viser haut, aller loin (zet hoog in om ver te komen). Maar toch: de algehele Europese politieke en economische conjunctuur zat ook bepaald niet mee.

Macrons belangrijkste partner, de Duitse Bondskanselier Angela Merkel, kreeg in eigen land met flinke politieke problemen te maken. De Frans-Duitse as, die weer als vanouds zou moeten draaien en de spil van het nieuwe Europa 2.0 moest worden, knarst en piept. Franse ideeën voor een eurozone stuiten in Berlijn op weerstand. Daarbij heeft Frankrijk zich bepaald niet standvastig getoond. Bij zijn aantreden in 2017 kondigde Macron met veel tamtam aan dat Frankrijk zich voortaan aan de Europese begrotingsregels zou houden -de fameuze 3%-regeling- maar de praktijk bleek weerbarstiger. De aan de gilets jaunes toegezegde 10 miljard zullen zwaar drukken op de toch al wankele Franse begroting.

Meer in het algemeen is er vanuit verschillende hoofdsteden, waaronder Rome, Boedapest, Warschau of Wenen, door (nieuwe) regeringsleiders op zijn best met scepsis naar het optreden en de voorstellen van de jonge Franse president gekeken. Zo droomt de Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier Matteo Salvini van een alternatieve Europese as: Rome-Warschau. De voormalige partijsecretaris van regeringspartij Lega Nord haalt alles uit de kast om Macron dwars te zitten, en steunt bijvoorbeeld openlijk de gilets jaunes. De irritaties tussen beide landen liep zelfs zo hoog opgelopen dat Parijs zijn ambassadeur uit Rome voor een korte periode terugriep voor overleg.

Bovendien werkte Macrons dialectiek, progressieven versus nationalisten, weliswaar goed in het vanouds gepolariseerde Frankrijk, maar blijkt deze strategie veel minder weerklank te vinden in Straatsburg. Al is het maar omdat de samenstelling van het Europese Parlement veel te complex is om te worden gereduceerd tot een even overzichtelijke als simplistische tweedeling. Bovendien is het niet ondenkbaar dat populisme, dat immers gedijd bij dualistische voorstellingen, met deze benadering juist wordt gevoed. De vraag is dan ook in hoeverre de verkiezingen erbij gebaat zijn enkel en alleen in termen van vóór dan wel tegen Europa te framen. In elk geval lijken de pogingen van Macron om zich op deze wijze op te werpen als leider van het progressieve, pro-Europese kamp, bij voorbaat mislukt.

Opgaven voor Macron in binnen- en buitenland
In het huidige Europese Parlement bekleedt Frankrijk 74 (van de 751) zetels. De twee grote fracties, de Europese Volkspartij en de Socialisten en Democraten, tellen respectievelijk 20 en 12 Franse afgevaardigden. Het Rassemblement National van Marine le Pen - opvolger van het Front National, dat de laatste jaren hoog scoorde in Europese Verkiezingen - is in Europa van Naties en Vrijheid met 15 zetels aanwezig. De Franse Groenen bekleden 5 zetels. De Alliantie van Liberalen en Democraten, waar bijvoorbeeld ook D66 en VVD inzitten, lijkt de natuurlijke habitat voor LREM. Met de Brexit zal het totaal aantal Franse Europarlementariërs stijgen tot 79, maar het is vooral de vraag tot welke zetelverdeling de aanstaande verkiezingen zullen leiden.

Op tournee door de hexagoon is Macron duidelijk in zijn element

In de Franse peilingen gaat het Rassemblement National vooralsnog aan kop, op de hielen gevolgd door de partij van de president. Maar welke uitslag zullen de twee klassieke partijen, Les Républicains en de Parti Socialiste, realiseren? Bij de presidents- en parlementsverkiezingen in 2017 is de Parti Socialiste bijkans weggevaagd en is Les Républicains verschrompeld. Ook voor Frankrijk geldt dat de Europese verkiezingen in sterke mate een binnenlandse agenda dragen. Slaagt Macron er de komende weken alsnog in de koppositie van het extreemrechtse Rassemblement National over te nemen? Uiteindelijk telt alleen een overwinning van LREM en bondgenoten. Europa is niets minder dan de lakmoesproef van zijn beleid.

Momenteel steekt de president veel energie in het Grand Débat. Deze landelijke consultatieronde waarbij hij met burgemeesters en gewone Fransen in discussie gaat om te peilen wat er nu precies leeft onder de bevolking moet niet alleen begrepen worden als een poging tot een antwoord op het volksoproer van de gele hesjes, maar heeft tegelijkertijd betekenis als aftrap van de Europese verkiezingscampagne in Frankrijk. Op tournee door de hexagoon is Macron duidelijk in zijn element. Het lijkt alsof hij de dynamiek van de presidentiële campagne 2016-2017 heeft hervonden. De president geniet zichtbaar van de urenlange debatten in dorpshuizen en scholen in de provincie. Jupiter probeert het contact met zijn volk te herstellen en en même temps zijn potentiële kiezersschare uit te breiden. Uit de populariteitspolls blijkt inmiddels dat de vrije val van de president is gestuit en hij zelfs enkele punten is gestegen. Of Macrons aanpak in mei bij de Europese verkiezingen ook het broodnodige politieke resultaat zal opleveren is zeer de vraag.