Poetin niet schuldig aan álle politieke moorden

De Russische overheid laat regelmatig politieke tegenstanders in binnen- en buitenland omleggen. Dat betekent echter niet dat elke dode in het buitenland met een duidelijke Russische connectie zonder meer op rekening van president Vladimir Poetin kan worden geschreven. Die indruk wordt volgens inlichtingen-deskundige Ben de Jong wel gewekt in twee boeken over de ‘moordcampagne’ van het Kremlin.

Geregeld laat de Russische regering politieke tegenstanders omleggen. Voor zover het liquidaties in Rusland betreft worden soms daders gevonden, maar opdrachtgevers blijven altijd buiten schot. Vaak kun je je ook nog afvragen of de daders echt de daders zijn, of dat het gaat om mensen bij wie de moord in de schoenen wordt geschoven.1

De term ‘omleggen’ met zijn maffiose connotaties is daarom zeer op zijn plaats

Denk aan de moord op de Russische journaliste Anna Politkovskaja in 2006 of op de Russische politicus Boris Nemtsov begin 2015. Liquidaties in Rusland worden vrijwel nooit echt goed uitgezocht omdat de Russische overheid serieus onderzoek tegenwerkt en achter de schermen saboteert.

Prettige bijkomstigheid voor Poetin c.s. is daarbij dat de rechterlijke macht ook overwegend een politiek instrument is in handen van diezelfde overheid. De term ‘omleggen’ met zijn maffiose connotaties is daarom zeer op zijn plaats.

Poetins ‘moordcampagne’ in het buitenland
Bij politieke moorden in het buitenland waarbij het vermoeden bestaat van Russische betrokkenheid, is er een belangrijk verschil. Met een beetje geluk worden die namelijk wel goed uitgezocht en in veel gevallen als het slachtoffer een Rus is, is de schuld van de Russische overheid zonneklaar.

Neem de moord op Alexander Litvinenko met het radioactieve polonium 210 in Londen in 2006. Hoewel de Britse overheid er aanvankelijk niet aan wilde, is die geruchtmakende liquidatie grondig uitgezocht door een onderzoeksrechter, die uiteindelijk met de beschuldigende vinger naar Poetin persoonlijk wees.2  

De moordaanslag op Sergej Skripal en diens dochten in Salisbury in maart 2018 valt in dezelfde categorie. Het was Bellingcat dat met informatie naar buiten kwam over de identiteit van de twee officieren van de Russische militaire inlichtingendienst (GROe) die de operatie hadden uitgevoerd.

Al even duidelijk is de identiteit van de opdrachtgevers bij de moord in Berlijn in augustus 2019 op de Tsjetsjeen met de Georgische naam Zelimchan Changosjvili. Bellingcat kon ook hier achterhalen dat de Russische federale veiligheidsdienst (FSB) bij de planning daarvan op de achtergrond een beslissende rol heeft gespeeld.3

Dat neemt niet weg dat niet elke dode Rus in het buitenland zonder meer op rekening van Poetin kan worden geschreven, zoals ook in Rusland ongetwijfeld mensen worden geliquideerd om ‘gewone’ criminele redenen. Soms is dus twijfel op zijn plaats.

From Russia With Blood
In From Russia With Blood (2019) kent de Britse auteur Heidi Blake zulke twijfels echter niet of nauwelijks, en dat is meteen de grote zwakte van haar boek. Neem de dood van de bekende oligarch – en tegenstander van Poetin – Boris Berezovski in zijn riante buitenverblijf niet ver van Londen in 2013.

Hoewel een eerste politieonderzoek zelfmoord constateerde, ging de verdenking voor menigeen toch onmiddellijk uit naar het Kremlin. Nog voor Berezovski’s besluit in 2000 om niet naar Rusland terug te keren (wat neerkwam op een vlucht), was er in Moskou al een aanslag op hem gepleegd en volgens berichten was er later in Engeland nog minstens één serieuze poging.

Onfrisse zakenmethodes waren praktisch onvermijdelijk als je aan het einde van de 20e eeuw in Rusland aan de top wilde komen

In Rusland had Berezovski deals gesloten en zakelijke geschillen uitgevochten met tal van criminele en half-criminele figuren, en ook zelf onfrisse zakenmethodes niet geschuwd. Dat was praktisch onvermijdelijk als je aan het eind van de vorige eeuw in Rusland aan de top wilde komen.

De officiële lijkschouwer kwam in 2013 niet tot een duidelijke conclusie over de vraag of de dood van Berezovski zelfmoord was of niet; het was een open verdict. Typerend is wat Heidi Blake over het levenseinde van Berezovski zegt.

Blake schrijft dat de Britse inlichtingendienst MI6 het sterke vermoeden had dat de hand van het Kremlin hier in het spel was. De dienst ging te rade bij collega’s van de Amerikaanse CIA en zij lieten MI6 weten dat ze “dachten dat Berezovski was vermoord”. Daarbij hadden ze ”geen bewijs dat de moord op direct bevel van het Kremlin was gepleegd, maar de inlichtingen die de dood van de oligarch verbonden met Rusland achtten ze [de CIA] overtuigend”.

Echte bewijzen dat de dood van Berezovski en zijn fixer op het conto van het Kremlin komen, zijn er volgens de CIA niet

Iets soortgelijks had zich volgens de auteur al voorgedaan na de dood van Stephen Curtis, een Britse advocaat en fixer van Berezovski die vooral als taak had de vele miljoenen van de oligarch uit Rusland weg te sluizen en in het Westen wit te wassen via allerlei schimmige financiële constructies.

Curtis stortte neer met zijn privé-helikopter in 2004 na in een eerder stadium onder meer door Russische onderwereldfiguren te zijn bedreigd. Ook hier ging MI6 volgens Blake te rade bij de CIA en kreeg te horen dat het “vermoeden van Russische betrokkenheid” sterk was. Echte bewijzen dat de dood van Berezovski en zijn fixer op het conto van het Kremlin komen, zijn er dus volgens de CIA niet – en Blake lijkt zich daarbij aan te sluiten.

Toch wordt de suggestie van moord in het geval van Berezovski en Poetins betrokkenheid daarbij gewekt, al is het maar omdat de zaak van Berezovski zo’n prominente plaats inneemt in dit boek over “de moordcampagne van het Kremlin”. De auteur laat er bovendien geen misverstand over bestaan in de inleiding: “Dit is het verhaal van mensen op Britse bodem die stierven in opdracht van het Kremlin.”

Er is nog een ander belangrijk probleem met dit boek: het volledig ontbreken van elke verwijzing naar bronnen. Dat is bij een onderwerp als dit ronduit teleurstellend. Zelfs als bronnen voor een deel anoniem zijn, is er vaak toch wel iets te zeggen over de aard en kwaliteit ervan. Op dit punt is er geen enkele toelichting of verantwoording.

Je vraagt je af hoe een gewone sterveling als Heidi Blake op de hoogte kan zijn van de top secret berichtenwisseling tussen MI6 en de CIA. Dat soort vragen dienen zich bij lezing van From Russia With Blood regelmatig aan.

Dan is er ook nog het feit dat de auteur personen van tijd tot tijd denkend opvoert. Het maakt haar verhaal lekker spannend en het leest als een thriller, dat wel.

Orders to Kill
De vergelijking met het recent verschenen Orders to Kill van Amy Knight over hetzelfde thema dringt zich op. De Amerikaanse historica Knight doet wel aan bronvermelding als zij een lange reeks liquidaties in binnen- en buitenland onder Poetin behandelt, maar bij de bespreking van bijvoorbeeld de terreuraanslag op de Boston Marathon van april 2013 gebeurt er iets vreemds.

Poetin en zijn vrienden zijn een zeer onfris gezelschap, maar dat maakt ze nog niet aan alles schuldig

Knight suggereert zeer sterk – ze concludeert zelfs bijna – dat de twee daders, de Tsjetsjeense broers Dzjochar en Tamerlan Tsarnajev, door de FSB zijn aangezet tot hun daad die drie mensen het leven kostte en velen verwondde.4  Ze baseert die sterke vermoedens voornamelijk op het feit dat de oudste van de twee broers, Tamerlan, die enkele dagen na de aanslag omkwam toen de Amerikaanse politie hem probeerde te arresteren, begin 2012 bij een langdurig bezoek aan Rusland een maand of drie spoorloos was. Zij acht het waarschijnlijk dat de FSB toen op hem heeft ingepraat.

Op basis van de zwakke aanwijzingen die zij presenteert is dat een wel erg vergaande conclusie. Toegegeven, Poetin en zijn vrienden zijn een zeer onfris gezelschap. Maar dat maakt ze nog niet aan alles schuldig.

Heidi Blake

From Russia With Blood.

Gepubliceerd door Nieuw Amsterdam (2019)

304 pagina's

ISBN: 9789046823552

Amy Knight

Orders to Kill

Gepubliceerd door Biteback Publishing (2018)

369 pagina's

ISBN: 9781785903595

• 1Zie ook Ben de Jong, ‘”Moeilijk, maar eervol”: Rusland en politieke liquidaties,’ Clingendael Spectator, 4 april 2018.
• 2Zie: The Litvinenko Inquiry: Report into the Death of Alexander Litvinenko. Chairman: Sir Robert Owen. January 2016.
• 3Voor materiaal over de Skripal-zaak zie de website van Bellingcat. Over de moordaanslag in Berlijn zie ‘”V” for Vympel: FSB’s Secretive Department “V” Behind Assassination of Georgian Asylum Seeker in Germany’ by Bellingcat Investigation Team, 17 February 2020. Bellingcat noemt zichzelf "the home of online investigations".
• 4Amy Knight, Orders to Kill: The Putin Regime and Political Murder. London: Biteback Publishing (2018), pp. 235-256.