China grijpt Oekraïne-oorlog aan voor strijd tegen VS
Analysis Geopolitics & Global Order

China grijpt Oekraïne-oorlog aan voor strijd tegen VS

30 Mar 2022 - 13:12
Photo: De Russische president Poetin met de Chinese president Xi Jinping in Sint-Petersburg in juni 2019. © Reuters
Back to archive
Author(s):

China grijpt de oorlog in Oekraïne aan voor zijn steeds intensere anti-amerikanisme. Dat China openlijk het wereldbeeld van president Vladimir Poetin onderschrijft is een ernstige waarschuwing voor Europa, aldus Sense Hofstede die de Chinese retoriek onder de loep neemt.

Aan het begin van de oorlog in Oekraïne werd nog geschreven over de “pro-Russische neutraliteit” van de Chinese president Xi Jinping,1  maar inmiddels is het gebruik van het woord ‘neutraal’ niet langer gepast. In China zagen we de afgelopen weken steun voor Russische propaganda,2  aarzeling om het woord ‘oorlog’ te gebruiken,3  censuur van Oekraïense geluiden en oproepen tot vrede,4  en Russisch gezinde sociale media.5  Verder herhaalde het ministerie van Buitenlandse Zaken Russische complottheorieën,6  tot zorg van de Europese Unie en Verenigde Staten.7

Maar hoe denkt Peking nu werkelijk over de Russische ‘speciale operatie’? Voor een leninistisch systeem als het Chinese, dat drijft op besturen per slogan en massacampagne, moet men officiële uitspraken uiterst serieus nemen. Zoals Sovjetkenners tijdens de Koude Oorlog door middel van kremlinologie analyseerden hoe de zeilen stonden in Moskou, zo hebben Chinakenners pekingologie, wat in de praktijk vooral neerkomt op het nauwgezet doorpluizen van de volumineuze teksten van de Chinese overheid.

Zo kwam voor sommigen de staatsveiligheidswet in Hong Kong die vanaf 2020 de resterende vrijheden afbrak als een verrassing. Experts hadden de signalen echter al in beleidsstukken opgemerkt.8  De onderzoeker Rush Doshi van Brookings China Strategy Initiative leerde in zijn analyse van de Chinese ‘grand strategy’ veel door nauwgezet beleidsdocumenten en memoires te bestuderen.9

Hofstede  - Fietsers in Beijing met op de achtergrond een videogesprek tussen de Russische president Poetin en de Chinese president Xi Jinping in juni 2021. Reuters
Fietsers in Beijing met op de achtergrond een videogesprek tussen de Russische president Poetin en de Chinese president Xi Jinping in juni 2021. © Reuters

Doshi waarschuwt daarbij wel terecht voor de beperkingen van een tekstuele analyse. Teksten en toespraken kunnen de wensen en gedachten van leiders naar voren brengen, maar concreet beleid is uiteindelijk vaak het product van de botsing van dit wereldbeeld met de werkelijkheid.

Zo moeten Xi en het met stabiliteit geobsedeerde Politburo van de Communistische Partij van China (CCP) op dit moment reageren op de huidige situatie in Oekraïne, waar economische belangen op het spel staan.10  Toch kan pekingologie helpen om beter te begrijpen op basis van welke uitgangspunten Xi en zijn partners reageren op de Oekraïne-oorlog. Daarom worden in dit artikel uitspraken van Chinese functionarissen geanalyseerd.

China deelt Russische analyse van schuldvraag
In deze analyse valt het op hoe sterk Peking de crisis aangrijpt voor zijn steeds intensere anti-amerikanisme.11  Al verschillende keren duidden woordvoerders van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken de Verenigde Staten aan als de schuldige.12  In zijn gesprek met de Amerikaanse president Joe Biden op 18 maart herhaalde Xi daarnaast zelf de door de woordvoerders in die context gebruikte uitspraak “hij die de bel aan de tijger bindt, moet hem er af halen”.13

Terwijl de Russische invasiemacht met de eerste bombardementen begon, gaf Peking de schuld aan Washington vanwege het sturen van wapens14 en het hypen van het risico op oorlog.15  Peking heeft ondertussen nog steeds geen kritiek geuit op Rusland.

Peking vat het ‘conflict’ vooral op als een strijd tussen de VS (Westen) en Rusland (Oosten)

In plaats daarvan beschuldigt de spreekbuis van Centraal Comité van de CCP, het Volksdagblad, onder het gezaghebbende pseudoniem ‘Zhong Sheng’16  de VS ervan de eigen verantwoordelijkheid toe te dekken met “desinformatie”17  en legt in een lopende serie uit hoe Amerikaans ‘hegemonisme’ achter de ‘crisis’ in Oekraïne zit.18

Daarnaast herhaalt Peking het Russische argument voor de oorzaak van het conflict: NAVO-uitbreiding. Tijdens een gezamenlijke verklaring op 4 februari 2022 spraken Peking en Moskou zich hier al tegen uit.19  Sindsdien herhalen Chinese diplomaten continu de vaste uitdrukking over ‘vijf rondes van NAVO-uitbreiding’ in aanvallen op de Midden- en Oost-Europese toetredingen na 1989 en prijzen ze bijvoorbeeld het extreemrechtse Alternative für Deutschsland voor het bekritiseren hiervan.20

De assertieve Chinese woordvoerderster Hua Chunying beweerde dat Washington Rusland in de hoek heeft gedreven met de NAVO-uitbreidingen (“did it ever think about the consequences of pushing a big country to the wall?”).21  Daarnaast wees zij op de “bloedschuld” die de NAVO nog verschuldigd zou zijn aan het Chinese volk vanwege het Amerikaanse vergisbombardement op de Chinese ambassade in Belgrado in 1999.22

Hofstede - Woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken Hua Chunying in augustus 2021. Reuters
Woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken Hua Chunying in augustus 2021. © Reuters

In ‘China’s Five-Point Position on the Current Ukraine Issue’ stelt de Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi dat Oekraïne een “brug tussen Oost en West” had moeten worden in plaats van een front voor een confrontatie tussen grootmachten.23  Dit toont aan dat Peking het ‘conflict’ vooral opvat als een strijd tussen de VS (Westen) en Rusland (Oosten). Oekraïne wordt gereduceerd tot een passief object en als slachtoffer van manipulatie.

Peking ziet Washington als imperiale macht die krampachtig vasthoudt aan de unipolaire wereldorde

Deze binaire redenatie vanuit invloedssferen maakt het ironisch hoe vaak Chinese diplomaten in de geciteerde persconferenties en verklaringen oproepen tot het loslaten van ‘Koude Oorlog-denken’. Ook in de Vijf Punten-verklaring van minister Wang wordt deze mentaliteit beklaagd. Steeds verklaart men dat uitbreiding van de NAVO inging tegen de “legitimate security concerns” van Rusland.24  Ook in gesprek met zijn Oekraïense tegenhanger Dmytro Koeleba stelde Wang dat de veiligheid van een land niet ten koste kan gaan van dat van een ander, en veroordeelde hij de uitbreiding van “militaire blokken”.25

Ondeelbare veiligheid
De focus op nationale veiligheid in het bovenstaande richt zich niet op Oekraïne, dat inmiddels vecht voor zijn voortbestaan na de Russische aanval. Het betreft Ruslands veiligheid. Afgezien van het Russische en Chinese grootmachtschauvinisme, komt dit voort uit het vaak herhaalde concept ‘ondeelbare veiligheid’ (indivisible security).26

Volgens Rusland is de soevereiniteit van een land beperkt tot waar het de legitieme veiligheidsbelangen van de buren zou schaden. Moskou vindt dat buurlanden niet het recht hebben om bij de NAVO te gaan, omdat ze daarmee de Russische veiligheid en dus de Russische soevereiniteit schaden. Dit is soortgelijk aan wat in de Chinese academische traditie het ‘principle of mutuality’ heet.27

Hofstede - De Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi spreekt de VN-mensenrechtenraad toe in februari 2021. UN Geneva
De Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi spreekt de VN-mensenrechtenraad toe in februari 2021. © UN Geneva

In het geval van Rusland speelt het naburige Europa een grotere rol in het gevoel van bedreiging dan in die van China. De Chinese obsessie met de VS en de neiging om elk kritisch land te zien als marionet van Amerikaanse ‘hegemonie’ stammen af van het feit dat Peking Washington ziet als imperiale macht die krampachtig vasthoudt aan de unipolaire wereldorde.

De Chinese Communistische Partij is altijd al tegen allianties geweest, omdat die derde partijen zouden benadelen. Daartegenover stelt de Chinese overheid haar eigen “win-win partnerschappen”. China ziet een “Koude Oorlog-reliek” zoals de ‘Amerikaanse’ NAVO als een beperking die de “democratisering” van de wereldorde en de “ware” onafhankelijkheid van Europa blokkeert.

Chinese oplossing echo van de Russische
Een belangrijke techniek van de pekingologie is het met elkaar vergelijken van verschillende verklaringen. De in dit stuk geciteerde primaire bronnen bevatten niet veel variatie. Waar het bij pekingologie om draait is de vraag of er een bepaalde beredenering bijkomt of verdwijnt.

Een EU gesterkt door Amerikaanse militaire garanties via de NAVO moet omgebouwd worden tot een systeem waarin grootmachten als Rusland een sfeer van invloed mogen claimen

Sinds de eerdergenoemde Vijf Punten-verklaring van 26 februari is er één formulering die steeds terugkomt: de EU – soms ook de NAVO en de VS – moet een gelijkwaardige dialoog aangaan “to form a balanced, effective and sustainable European security mechanism”.28  Deze uitdrukking werd op verschillende plekken herhaald door onder andere minister Wang,29  de hoge Chinese functionaris Yang Jiechi in gesprek met de Amerikaanse veiligheidsadviseur Jake Sullivan,30  en ambassadeurs bij de VN.31

Hofstede - De Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi in een videogesprek met de secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg in september 2021. NATO
De Chinese minister van Buitenlandse Zaken Wang Yi in een videogesprek met de secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg in september 2021. © NATO

Belangrijker is dat de hoogste baas, president Xi, uiteindelijk ook dezelfde woorden gebruikte in een gesprek met de Duitse bondskanselier Olaf Scholz en Franse president Emmanuel Macron. Gebaseerd op de vier keer dat Xi tijdens dat gesprek het woord ‘moeten’ gebruikte, introduceerde Wang aan de telefoon met de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken, Wopke Hoekstra, vervolgens de ‘Vier Moeten’: (1) “the sovereignty and territorial integrity of all countries must be respected”, (2) “the purposes and principles of the UN Charter must be fully observed”, (3) “the legitimate security concerns of all countries must be taken seriously”; en (4) “all efforts that are conducive to the peaceful settlement of the crisis must be supported”.32

Voor China dient het eerste punt van de Vier Moeten om neutraliteit te signaleren33  en westerse hypocrisie over Taiwan te beklagen.34  Punt twee helpt om activiteiten buiten de door Rusland geblokkeerde VN-veiligheidsraad te veroordelen. Het derde punt valt de NAVO aan en drukt steun uit voor Russische eisen.

Ondertussen veroordeelt Peking met punt vier de middelen die het Westen gebruikt om Moskou tot stoppen te dwingen. Wapenleveranties zouden de boel verergeren. De woordvoerder veroordeelt de “unilaterale illegale sancties”35  die bovendien de “legitieme belangen” van China zouden kunnen schaden.36

Dat China zo openlijk het wereldbeeld van Moskou onderschrijft, moet een waarschuwing zijn voor Europa

In plaats daarvan zou Europa Rusland en Oekraïne aan moeten moedigen om te gaan praten, en daarna zelf met Rusland een nieuwe regionale orde moeten creëren waarin Poetins eisen worden ingewilligd. Een EU gesterkt door Amerikaanse militaire garanties via de NAVO moet omgebouwd worden tot een systeem waarin grootmachten als Rusland een sfeer van invloed mogen claimen.

Europa als strijdtoneel voor anderen?
Hoeveel energie er achter de Chinese inzet voor deze Europese orde zit, is lastig te zeggen. De Chinese politiek is druk met het aankomende Partijcongres in oktober en de binnenlandse economische uitdagingen. Verder ontbreekt het aan ervaring en kunde buiten de eigen invloedssfeer. China heeft niet de middelen, ervaring en interesse om zo ver van huis een regionale orde te gaan verbouwen. Bovendien is het lastig te voorspellen in welke richting de lopende oorlog zich gaat ontwikkelen.

Dat China zo openlijk het wereldbeeld van Moskou onderschrijft, moet echter een waarschuwing zijn voor Europa. De gedeelde wensen in de genoemde gezamenlijke verklaring met Rusland zouden het Europese veiligheidssysteem ernstig verzwakken.

De oproepen van de Chinese overheid tot vredesonderhandelingen moeten niet worden gezien als neutrale pogingen tot bemiddelen. Peking is in de basis voor de Russische oplossing van ‘het Oekraïne-probleem’. China steunde de Russische ‘humanitaire’ resolutie in de VN-veiligheidsraad37  en beschermt Ruslands plek in de G20.38

Bovenal bevestigt de obsessie met het afbeelden van Amerika als hoofdschuldige van de oorlog in Oekraïne nogmaals dat de VS in de ogen van de CCP nog altijd de primaire tegenstander is.39  De Oekraïne-oorlog gebruikend als voorbeeld van waar Amerikaanse ‘roekeloosheid’ toe zou leiden, stelde de Chinese viceminister van Buitenlandse Zaken Le Yucheng dat de Amerikaanse Indo-Pacificstrategie “net zo gevaarlijk als de NAVO-uitbreiding in Oost-Europa” is.40

Deze houding is ook voor Europa zorgelijk. Een Chinese havikachtige bron verdedigde in The Straits Times de steun voor Rusland, omdat Amerika de CCP omver zou willen werpen.41  Als werkelijk alles tot deze tweestrijd tussen Peking en Washington wordt gereduceerd, dan loopt Europa het risico om als strijdtoneel voor anderen behandeld te worden.

Authors

Sense Hofstede
Promovendus aan de Nationale Universiteit van Singapore