Richting geven aan Europa: Moet de EU uitbreiden?

De Europese verkiezingen van 2024 vinden plaats in turbulente geopolitieke tijden. De oorlog in Oekraïne, oplaaiende conflicten in het Midden-Oosten, de Amerikaanse presidentsverkiezingen, de omgang met grootschalige migratie en klimaatverandering, en een toenemende economische en technologische concurrentiestrijd: deze ingrijpende mondiale ontwikkelingen vragen om nieuw nationaal én Europees beleid. Hoe kijken de Nederlandse politieke partijen naar deze uitdagingen, in het licht van de Europese parlementsverkiezingen van 6-9 juni?

In de Clingendael Spectator-serie ‘Richting geven aan Europa’ beantwoorden de Europese lijsttrekkers van twaalf politieke partijen1 vijf prangende vragen. In deze aflevering hun antwoorden op vraag vier: Hoe staat u tegenover EU-uitbreiding? En welke interne hervormingen of institutionele veranderingen binnen de EU acht u noodzakelijk? 

GroenLinks-PvdA: Bas Eickhout

We moeten potentiële lidstaten actief ondersteunen en daadwerkelijk uitzicht op toetreding geven

In de huidige geopolitieke realiteit is het belangrijk om democratie, vrede en vooruitgang ook in onze buurlanden te versnellen. We moeten potentiële lidstaten actief ondersteunen en daadwerkelijk uitzicht op toetreding geven. Zo voorkomen we dat Rusland, China of andere geopolitieke rivalen van de Europese Unie ongewenste invloed kunnen winnen in onze buurlanden, en verhogen we de veiligheid en geopolitieke slagkracht van de EU.

De voorwaarden voor toetreding zijn echter niet onderhandelbaar, en landen die toetreden moeten op alle gebieden volledig voldoen aan rechtsstatelijke en democratische standaarden. Leveren we hierop in, dan lopen we het risico om meer Trojaanse paarden zoals Viktor Orbán en Robert Fico binnen te halen, die onze geopolitieke eenheid juist ondermijnen in plaats van versterken.

VVD: Malik Azmani

Als gedurende het proces aan de toetredingseisen wordt getornd, wordt de EU als geheel niet sterker maar zwakker, en verliezen we draagvlak voor uitbreiding

De VVD benadert eventuele uitbreiding van de Europese Unie constructief, zolang aspirant-lidstaten voldoen aan alle gestelde eisen – ook op de gebieden van rechtstaat en democratie – en als toetreding de Unie als geheel versterkt. Als gedurende het proces aan de toetredingseisen wordt getornd, wordt de EU als geheel niet sterker maar zwakker, en verliezen we draagvlak voor uitbreiding.

Daarnaast zal de EU zelf moeten hervormen om klaar te zijn voor de toetreding van nieuwe landen. Daarvoor is een andere inrichting van de Europese begroting nodig, onder meer door een verschuiving van landbouw- en cohesiefondsen naar prioriteiten omtrent veiligheid. Ook het aantal Eurocommissarissen zou beperkt moeten worden en een individuele commissaris zou door het Europees Parlement naar huis kunnen worden gestuurd.

Op het gebied van buitenlandbeleid zou de EU niet meer met unanimiteit moeten besluiten maar met een gekwalificeerde meerderheid. Het gebeurt nu al te vaak dat een enkele lidstaat de besluitvorming gijzelt.

D66: Gerben-Jan Gerbrandy

Wanneer wij niet met kandidaat-lidstaten de toekomst gezamenlijk vorm gaan geven, gaan autocraten dat voor ons doen

Uitbreiding van de Europese Unie is essentieel voor ons. Wanneer wij niet met kandidaat-lidstaten de toekomst gezamenlijk vorm gaan geven, gaan autocraten dat voor ons doen. Dat hebben we gezien op de Balkan, in Oekraïne, in Moldavië en recent ook in Georgië. Uitbreiding is nooit urgenter of actueler geweest dan nu, en is in het belang van een stabiel en veilig Europa.

We willen ook het proces van EU-uitbreiding hervormen. We houden daarbij vast aan de Kopenhagencriteria, maar geven de kandidaat-lidstaten ook mogelijkheden om stapsgewijs toe te treden en mee te doen met de besluitvorming als ze voldaan hebben aan de geldende relevante criteria.

Een belangrijke institutionele hervorming blijft voor D66 uiteraard het afschaffen van het vetorecht voor het Europese buitenlandbeleid. Lidstaten waartegen een artikel 7-procedure loopt, mogen wat ons betreft geen voorzittersrol van de Europese Unie vervullen

Volt: Reinier van Lanschot

Volt wil dat landen die hervormen in stappen beloond worden met toegang tot EU-fondsen en instellingen

Uitbreiding van de Europese Unie is de manier om vrede terug te winnen in Europa. Oekraïne en Moldavië hervormen indrukwekkend snel. Deze landen (en ook Georgië en de Westelijke Balkan) moeten door de EU ondersteund worden. Volt wil dat landen die hervormen in stappen beloond worden met toegang tot EU-fondsen en instellingen. Op deze manier is er een sterke drijfveer aan beide kanten voor een snelle én verantwoorde toetreding, en worden voordelen eerder gevoeld.

Uitbreiding betekent ook dat de EU moet hervormen. Dit betekent een hervormd gezamenlijk landbouwbeleid en EU-budget, meer gekwalificeerde meerderheidsstemming op terreinen zoals buitenlandbeleid, veiligheid en belasting, een sterker Europees Parlement met initiatiefrecht en een Commissie met twintig leden.

Aan het eind van die weg ligt een Unie met een grotere interne markt, goedkopere voedsel- en energieprijzen en zeldzame aardmineralen voor de groene- en digitale transitie. Maar vooral: een veiliger en sterker continent met een gezamenlijke stem in de wereld.

CDA: Tom Berendsen

Een geopolitieke Unie kan alleen functioneren als we dezelfde waarden en normen hanteren

Het CDA wil gezien de geopolitieke belangen perspectief bieden. Een geopolitieke Unie bindt onze buurlanden aan ons en betekent samenwerken in de EU op de grote thema’s. Een geopolitieke Unie kan alleen functioneren als we dezelfde waarden en normen hanteren. Daarom kunnen we geen compromissen sluiten op de strikte criteria die gelden voor toetreding tot de Europese Unie.

Tegelijkertijd zal een groter Europa zich moeten richten op de grote thema’s en meer ruimte moeten bieden voor maatwerk en samenwerking in kopgroepen. Want zoals we ooit bedacht hadden met zes lidstaten samen te werken, is dat in een Unie van de huidige omvang niet meer mogelijk. Wij zien een EU van verschillende snelheden, waarmee er ook ruimte komt voor kopgroepen (bijvoorbeeld voor beveiliging op de Noordzee).

Besluitvorming over bijvoorbeeld steunpakketten aan Oekraïne en sancties voor Rusland moeten met gekwalificeerde meerderheid worden besloten in plaats van unanimiteit.

BBB: Sander Smit

Het is onverantwoord om zowel deze geopolitieke realiteit te ontkennen als de EU door een overhaaste uitbreiding op te blazen

Voor BBB is uitbreiding van de Europese Unie absoluut géén doel op zichzelf. Snelle en overhaaste uitbreiding van de EU vormt een bedreiging voor de stabiliteit, samenhang en het voortbestaan van de huidige Europese samenwerking. Daarnaast is de huidige inrichting van de Unie niet geschikt voor grootschalige uitbreiding zonder in te boeten aan slagvaardigheid, democratische legitimering en betaalbaarheid.

Tegelijkertijd bestaan er geopolitieke redenen om nauwere samenwerking met de Westelijke Balkan, Oekraïne en Moldavië aan te gaan. Het is onverantwoord om zowel deze geopolitieke realiteit te ontkennen als de EU door een overhaaste uitbreiding op te blazen.

BBB is daarom voorstander van een spoedverkenning van verschillende EU-lidmaatschapsvormen. Daarbij gelden de Kopenhagencriteria omtrent de rechtsstaat en democratische principes onverkort, maar wordt een geleidelijke toetreding tot bijvoorbeeld de interne markt mogelijk gemaakt. Zo houden we controle over de toetreding en worden de gevaren van overhaaste toetreding gemitigeerd, terwijl we gelijktijdig antwoorden op de geopolitieke realiteit.

SGP: Bert-Jan Ruissen

Alle hoofdstukken van het onderhandelingsproces moeten volledig worden afgesloten; er bestaat geen fast-track-procedure

De SGP vindt dat eventuele uitbreiding van de EU gebaseerd moet zijn op strikte toepassing van de toetredingscriteria. Ook mag het effectief functioneren van de Unie niet onder druk komen te staan. De EU mag geen valse verwachtingen wekken en geen oneigenlijke eisen stellen aan kandidaat-lidstaten, zoals ten aanzien van abortus en het huwelijk. Alle hoofdstukken van het onderhandelingsproces moeten volledig worden afgesloten; er bestaat geen fast-track-procedure. Toetreding van landen gebeurt op individuele basis, niet in groepsvorm.

De EU respecteert de soevereiniteit van de deelnemende lidstaten en concentreert zich op haar kerntaken. Lidstaten houden hun vetorechten bij fundamentele zaken. Het recht van initiatief voor nieuwe wetgeving komt bij de Raad van de Europese Unie te liggen. Lidstaten kunnen terugvallen op een opt-out-bepaling. De gele- en oranje kaartprocedure worden vaker gebruikt en er komt een rode kaartprocedure, waarbij een voorstel automatisch verworpen wordt bij bezwaar van een meerderheid van de nationale parlementen.

NSC: Dirk Gotink

Landen moeten niet alleen om geopolitieke redenen toetreden tot de EU

NSC pleit voor een sterk en verenigd Europa dat de vrije democratie, rechtsstaat en vrijheid van meningsuiting verdedigt, met voluit steun aan Oekraïne. De Europese defensie moet fors versterkt worden, inclusief digitale bescherming.

NSC staat als het gaat om uitbreiding van de Europese Unie pal achter de Kopenhagencriteria; daar wordt niet aan getornd. Landen moeten niet alleen om geopolitieke redenen toetreden tot de EU. De laatste jaren hebben we gezien dat in de huidige EU de rechtsstaat al geschonden wordt. Laten we eerst dat oplossen voordat nieuwe, instabiele landen lid worden.

NSC wil meer zeggenschap voor de Tweede Kamer, meer transparantie binnen de Europese instituties en benadrukt dat de EU dezelfde hoge normen van goed bestuur en democratie moet naleven als de lidstaten.

SP: Gerrie Elfrink

Essentiële interne hervormingen prioriteren om de EU beter te laten functioneren voor haar burgers

Voordat uitbreiding verantwoord kan plaatsvinden moeten er significante hervormingen worden doorgevoerd om de efficiëntie, transparantie en democratische verantwoording van EU-instellingen te verbeteren. Dit omvat het versterken van de positie van de inwoners van Europa en het verminderen van de invloed van multinationals op beleidsvorming. Essentiële interne hervormingen prioriteren om de Europese Unie beter te laten functioneren voor haar burgers. Pas nadat dit is voltooid kan er gekeken worden naar uitbreiding, maar alleen met landen die aan alle voorwaarden voldoen. De bevolking dient daarbij het laatste woord te hebben.

CU: Anja Haga

Hoewel voor definitieve toetreding unanimiteit vereist blijft, staat de CU ervoor open om het openen van specifieke ‘hoofdstukken’ te beslissen via gekwalificeerde meerderheid

Toetreding tot de EU als lidstaat blijft gebonden aan de Kopenhagencriteria van onder andere rechtsstaat, democratie en mensenrechten. De ChristenUnie wil de toetredingscriteria voor kandidaat-lidstaten blijvend handhaven. Ook na toetreding houdt Europa de vinger aan de pols en kan het financiële conditionaliteit, de artikel 7-procedure en andere sancties inzetten – mochten de hervormingen halt houden. Het is hiervoor van belang om de artikel 7-procedure zodanig te hervormen dat deze makkelijker uit te voeren is.

De EU is een waardengemeenschap en we kunnen niet lichtzinnig met die waarden omgaan. Wel kan de EU meer doen om kandidaat-lidstaten te helpen om sneller te voldoen aan de toelatingseisen. Financiële steun kan de Westelijke Balkan minder vatbaar maken voor invloed van bijvoorbeeld China en Rusland. Hoewel voor definitieve toetreding unanimiteit vereist blijft, staat de ChristenUnie ervoor open om het openen van specifieke ‘hoofdstukken’ te beslissen via gekwalificeerde meerderheid.

FVD: Ralf Dekker

Zolang Nederland nog in de Europese Unie zit, is FVD fel tegenstander van uitbreiding

Forum voor Democratie is voorstander van een Nexit zodat Nederland weer over haar eigen wet- en regelgeving gaat. Dit is onder andere noodzakelijk om een immigratiestop in te kunnen voeren. Zolang Nederland nog in de Europese Unie zit, is FVD fel tegenstander van uitbreiding, onder andere omdat Nederlanders altijd zullen moeten blijven betalen voor Zuid-Europa en andere minder welvarende lidstaten.

JA21: Michiel Hoogeveen

Uitbreiding van de Europese Unie met meer lidstaten is voor JA21 onwenselijk

Uitbreiding van de Europese Unie met meer lidstaten is voor JA21 onwenselijk. De EU kent met de huidige lidstaten al genoeg uitdagingen. Naast de Kopenhagencriteria moeten ook strategische belangen meewegen bij de beslissing of een land EU-lid kan worden. Oekraïne is voor de EU te groot om erbij te hebben. Georgië, Servië en Turkije kunnen wat JA21 betreft ook nooit EU-lid worden. Daarvoor liggen de culturen, geografische ligging en geopolitieke belangen te ver uiteen. Om de invloed van China en Rusland in die landen te beperken moet de EU geen beloften doen die het niet kan waarmaken, maar inzetten op het versterken van de economische relaties. Dit kan zonder EU-lidmaatschap.

Wat betreft institutionele hervormingen vinden wij dat er geen sprake kan zijn van verdere vermindering van het vetorecht, laat staan van een bijkomende transfer van bevoegdheden naar de EU. Ook avonturen zoals schuldendeling en Next Generation EU zijn uit den boze.

Mochten we verder zien dat de EU geen grip krijgt op illegale migratie, dan is het wenselijk dat deze bevoegdheid terugkomt naar de lidstaten.

• 1De Clingendael Spectator heeft de lijsttrekkers van veertien politieke partijen benaderd, gebaseerd op de recente peilingen van IPSOS I&O. Twaalf lijsttrekkers hebben gereageerd: Bas Eickhout (GroenLinks-PvdA), Malik Azmani (VVD), Gerben-Jan Gerbrandy (D66), Reinier van Lanschot (Volt), Tom Berendsen (CDA), Sander Smit (BBB), Bert-Jan Ruissen (SGP), Dirk Gotink (NSC), Gerrie Elfrink (SP), Anja Haga (CU), Ralf Dekker (FVD) en Michiel Hoogeveen (JA21).