Gedeelde smart: dromen en zorgen van de gewone Egyptenaar

Het boek Nu de wereld niet meer kijkt; leven in Egypte na de Arabische lente van journalist Eduard Cousin geeft een genuanceerd inkijkje in de zeer diverse belevingswerelden van de Egyptenaren om hem heen. Tegelijkertijd biedt het inzicht in de structurele historische, politieke en religieuze onderstromen die de moderne Egyptische samenleving vormgeven.

Toen de Nederlandse journalist Eduard Cousin zijn zwager Youssef vertelde dat hij een boek ging schrijven over Egypte, moest deze even lachen: “Zo cliché.” En inderdaad, erkent ook Cousin zelf, hij is niet de eerste westerse schrijver die een boek schrijft over een ‘exotisch land’ nadat hij daar een aantal jaar heeft gewoond.

In het algemeen kunnen dit soort boeken in twee categorieën worden opgedeeld. Aan de ene kant zijn er de ambitieuze kronieken, met historische uiteenzettingen en bespiegelingen over de politieke structuren en de cultuur van het betreffende land, die meestal eindigen met een zelfverzekerd geponeerde voorspelling over ‘waar het heengaat’. Boeken uit deze categorie zijn soms leerzaam, maar meestal te dik, te allesomvattend en voor de gemiddelde lezer nou niet bepaald toegankelijk.

Aan de andere kant zou je de tweede categorie kunnen omschrijven als de ‘gesprekjes met’-boeken, waarin de auteur zijn of haar conversaties met ‘de locals’ optekent, meestal met de bekende taxichauffeur als standaard antropologisch interviewsubject. Vaak gaan boeken in deze tweede categorie niet veel verder dan dat: wat gesprekjes, wat grappige anekdotes en wat clichés over ‘dé Arabier’, ‘hét Egyptische volk’ of ‘dé moslim’.

De internationale media-aandacht werd vanaf 2013 een stuk minder

In het geval van een vrouwelijke auteur wordt daarbij in dat soort boeken steevast aangehaald hoe vaak haar niet werd gevraagd of ze wel getrouwd was, en zo niet waarom dan niet, et cetera. Boeken uit de tweede categorie lezen lekker weg, maar zijn meestal kort door de bocht, cliché en niet al te leerzaam.

Met zijn boek Nu de wereld niet meer kijkt is Eduard Cousin erin geslaagd om het goede uit de twee bovengenoemde categorieën te combineren. Het boek geeft een genuanceerd inkijkje in de (zeer diverse) belevingswerelden van de Egyptenaren om hem heen. Tegelijkertijd biedt het inzicht in de structurele historische, politieke en religieuze onderstromen die de moderne Egyptische samenleving vormgeven.

Toen hij in juni 2013 op het Tahrirplein in downtown Caïro stond, werd Cousin naar eigen zeggen gedreven door licht oriëntalistische motieven; hij was op zoek naar “het andere”, “het avontuurlijke”. Twee jaar daarvoor had hij vanuit Nederland de massale volksprotesten gevolgd die de val van de voormalige Egyptische president Hosni Mubarak inluidden. Nu waren de Caïrenen wederom in groten getale naar het plein gestroomd. Dit keer demonstreerden ze tegen het regime van Mubaraks opvolger, de Moslimbroeder Mohamed Morsi. En dit keer was Cousin erbij.

Maar waar ten tijde van de val van Mubarak de camera’s van CNN, Al Jazeera en zelfs van onze eigen NOS niet van het Tahrirplein af te slaan waren, werd de internationale media-aandacht vanaf 2013 een stuk minder. Morsi werd afgezet en zijn opvolger Abdel-Fateh al-Sisi, een generaal die door een bloederige coup aan de macht was gekomen, was begonnen met het systematisch vermoorden of opsluiten van politieke tegenstanders.

Het bloedvergieten haalde weliswaar de westerse kranten, maar inmiddels was de mediakaravaan al grotendeels doorgetrokken naar Syrië, waar de volgende akte van de Arabische Lente zich voltrok. De wereld keek niet meer, zelfs niet toen de nieuwe president al-Sisi draconische antidemocratische wetten invoerde, de persvrijheid de kop indrukte en duizenden arrestaties liet verrichten.

Hoewel Cousin aanvankelijk van plan was maar een jaar in Caïro te blijven, woont hij er vandaag de dag nog steeds. Vanaf 2013 ging hij er werken voor de lokale media, heeft hij zijn vrouw er ontmoet, en zag hij van dichtbij hoe gewone Egyptenaren hun weg probeerden te vinden in de nieuwe dictatuur onder Sisi.

Tegen de achtergrond van een diepe economische crisis en een stijgende werkeloosheid leven Egyptenaren onder een repressie die zelfs onder Mubarak ongekend was. Cousin laat ons kennismaken met die Egyptenaren: zijn liberale collega-journalisten, de vrouwelijke bowaba (portier/conciërge) van zijn appartement, de uitbater van koffiehuis Halawa, zijn huisbaas Zaki, de boer Mahmoud uit de Nijldelta, en een diverse schare vrienden en kennissen.

Beurtelings vertellen ze hem hoe ze aankijken tegen het huwelijk, onderwijs, vrouwenrechten, de spanningen tussen Kopten en moslims, de dreiging van ISIS en al-Qaeda, en het regime van Sisi. Ondanks de overduidelijke repressie lopen ook over dat laatstgenoemde de meningen sterk uiteen.

Volgens Kamel, politiek analist en Sisi-aanhanger, is deze repressie daarentegen gewoon noodzakelijk

Literatuurkenner Noor is vertaler en politiek activist en strijdt tegen de voortdurende onderdrukking door Sisi’s staatsapparaat. Als dit hem even te veel wordt en hij tijdelijk naar Tunesië wil vertrekken, wordt Noor op het laatste moment tegengehouden door de politie – het zoveelste voorbeeld van de repressie en tegenwerking van ‘lastige critici’.

Volgens Kamel, politiek analist en Sisi-aanhanger, is deze repressie daarentegen gewoon noodzakelijk. Democratie, zo stelt Kamel, is een abstract begrip; leuk voor “diplomaten die veilig sushi eten op Zamalek”. De meerderheid van de Egyptenaren is volgens hem helemaal niet geïnteresseerd in democratie. Ze willen gewoon stabiliteit, werk, een huis en economische vooruitgang. En om dat te bewerkstelligen moet elke uiting van onvrede de kop in worden gedrukt. Het is niet anders, aldus Kamel.

Naast deze persoonlijke verhalen van de Egyptenaren om hem heen, vertelt Cousin ook over zijn eigen ervaringen in het land. Hij bezoekt een rave op een eiland in de Nijl, gaat met boer Mahmoud naar een circus op het platteland, viert het Offerfeest met zijn schoonfamilie, en woont een bruiloft bij. Met zijn vrienden en collega’s drinkt hij bier op huisfeestjes en hangt hij rond in Caïro’s vele ahwa’s (koffiehuizen).

Het lijkt idyllisch, maar ondertussen gaan zijn vrienden gebukt onder een constante emotionele spanning. Veel van hen zijn teleurgesteld in de uitkomst van de revolutie, gedesillusioneerd, afgestompt en moegestreden. Ze ontvluchten de spanning in drank en drugs, of proberen naar het buitenland te komen. Indringend beschrijft Cousin hoe het verlies van hoop en de trauma’s van de revolutie deze jonge mensen achtervolgt, en hoe de uitzichtloosheid hen in sommige gevallen zelfs tot zelfmoord drijft.

In de beschrijvingen van de levens van zijn vrienden, alsook van zijn eigen leven in Caïro, is Cousin zich terdege bewust van het “anekdotische karakter” van journalistiek, en van de specifieke “bubbel” waarin hij zich veelal bevindt. Ondanks dat hij regelmatig en uitgebreid spreekt met Egyptenaren uit verschillende lagen van de bevolking, bestaat zijn dagelijkse vriendenkring toch uit een gezelschap van hogeropgeleide, veelal seculiere en liberale jonge Egyptenaren uit de middenklasse.

Dit bewustzijn van de beperkingen van zijn eigen ‘bril’ is bewonderingswaardig, en heeft geresulteerd in een gelaagd boek dat wegblijft van generaliseringen en vergezichten, en dat ruimte biedt voor nuance, twijfel en hoop.

Cousin besluit zijn verhaal dan ook met de observatie dat ondanks de uitzichtloosheid van de situatie waarin zoveel Egyptenaren zich bevinden, het juist die gedeelde smart is die kan leiden tot verbroedering bij mensen die zich niet neerleggen bij repressie. En, zo hoopt hij, dat die verbroedering misschien wel het lichtpuntje aan de horizon is.