Heeft het Westen de Russische invasie uitgelokt?
In hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt? Hoe zou deze oorlog kunnen eindigen? En hoe moet het Westen zich nadien verhouden tot het Rusland van Vladimir Poetin? Een half jaar na het begin van de Russische invasie legt de Clingendael Spectator deze drie vragen voor aan zeven vooraanstaande experts. In deze serie worden hun antwoorden gepresenteerd. In de eerste aflevering: in hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt?
Het Westen heeft de Russische invasie niet of nauwelijks uitgelokt met de NAVO-uitbreiding. Het klopt dat NAVO-troepen gestationeerd in Oekraïne in de Russische perceptie een rechtstreekse bedreiging voor de veiligheid van Rusland zouden betekenen. Daar was echter voordat de oorlog uitbrak geen sprake van. Ondanks het ongewijzigde NAVO ‘open deur’-beleid waren er geen concrete plannen om Oekraïne op afzienbare termijn in het bondgenootschap op te nemen.
Poetin heeft de mythe rondom de ‘gebroken belofte’ over oostwaartse NAVO-uitbreiding wel als voorwendsel voor de invasie opgevoerd. Uit zijn latere handelwijze en retoriek over “denazificatie” werd echter duidelijk dat het niet om de NAVO ging maar dat Poetin Oekraïne als historisch Russisch gebied beschouwt dat hij onder controle wil krijgen.1
Russische politici hebben inmiddels zelf ook aangegeven dat de oorlog door zal gaan zelfs als Oekraïne formeel van NAVO-lidmaatschap afziet.2
De lauwe Russische reactie op de oostwaartse uitbreiding van de NAVO met buurland Finland en Zweden is wat dit betreft ook indicatief.
Van uitlokking door het Westen is geen sprake geweest. De uitbreiding van de NAVO deed recht aan de herwonnen soevereiniteit van de staten in Midden- en Oost-Europa, die zich door het politiek en economische failliet van het Sovjetimperium tussen 1989 en 1991 hebben kunnen onttrekken aan de onderhorige status die hun sinds het Weense Congres3
in 1815 was opgedrongen.
Het was het Kremlin dat dankzij de stijgende olieprijzen op zoek kon naar wraak op de geschiedenis. De NAVO-uitbreiding was daarbij niet meer dan een alibi. De basis voor de invasie ligt primair in Poetins staatsideologie, die alleen al het blote staatkundige bestaan van Oekraïne ontkent en zich niet kan neerleggen bij het verlies van Ruslands imperiale grootheid. De invasie is, kortom, een uiting van gewelddadig revanchisme waaraan het Westen niet kon toegeven op straffe van zijn eigen geloofwaardigheid.
Het Westen, met name de VS, heeft een serieuze rol gespeeld in de escalatie naar de Russische invasie. De recente geschiedenis laat zien hoe – hoewel ook Rusland ontegenzeggelijk heeft bijgedragen aan de politiek van wantrouwen (denk aan de oorlog in Tsjetsjenië van 1994) – de Verenigde Staten telkens kozen voor de harde lijn.
Dat begon in 1990 met het “to hell with that” van president George H. W. Bush als reactie op de vraag of hij bereid was tot een compromis te komen met Moskou over de NAVO, en president Bill Clintons afwijzing van het Partnership for Peace als alternatieve Europese veiligheidsstructuur. De snelle uitbreiding van de NAVO tot aan de Russische grens en de wijze waarop – ondanks de ‘rode lijn’ van Moskou – Oekraïne vanaf 2017 geïntegreerd werd in de commandostructuren van de NAVO duiden erop dat het Westen een politiek van provocatie niet schuwde.
De oorlog in Oekraïne toont ons trouwens niet alleen de kille agressie van Rusland, maar ook het Westerse failliet. Ook wij pleegden de afgelopen decennia onrechtmatige militaire invasies zodra onze ‘rode veiligheidslijn’ in zicht kwam – met vele burgerdoden als gevolg.
Ik denk dat er in plaats van uitlokking eerder sprake was van een traditioneel veiligheidsdilemma. Het Westen heeft zeker niet altijd rekening gehouden met de Russische bezorgdheden. Toch moeten we enkele factoren in de gaten houden.
Eén: in de jaren negentig pleitten nationalisten in Moskou openlijk voor de terugkeer van een imperium. Twee: dat joeg de Oost-Europese landen de stuipen op het lijf. Drie: zij hadden het soeverein recht om zich bij organisaties aan te sluiten Vier: Rusland zelf was ook bezig met het heropbouwen van het CSTO-bondgenootschap4 . Vijf: Rusland heeft zich niet gehouden aan de Istanboelverklaring van 19995 , die voorzag in respect voor mensenrechten en andere hervormingen.
Dit is geen zwart-witverhaal, maar een verhaal met veel grijstinten. Aan de grondslag ligt echter de onafwendbaarheid van conflict als gevolgen van kenterende machtsbalansen, de Russische aftocht in de jaren negentig van de 20e eeuw, en het herstel nadien.
Dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt gaat te ver. Artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties geeft elke soevereine staat het recht op zelfverdediging – dus ook aan Oekraïne. Ook Rusland heeft de territoriale onschendbaarheid van Oekraïne ooit erkend.
Wat ook te ver gaat, is de argumentatie dat invloedsferen in de 21ste eeuw niet meer zouden bestaan, dat oorlog ‘niet meer van deze tijd is’ en dat kernwapens er tegenwoordig niet meer toe doen. Dat getuigt van intellectuele luiheid, en dissociatie van de realiteit.
Er is vrij recent onderzoek gedaan, onder andere door de historicus Mary Sarotte, naar toezeggingen die door James Baker (de Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken onder president George H.W. Bush) aan Sovjetleider Michail Gorbatsjov zijn gedaan tijdens het beroemde gesprek op 9 februari 1990: de NAVO zou in ruil voor Duitse hereniging “not one inch” naar het oosten opschuiven.6
Er is reeds geopperd dat aangezien het Warschaupact toen nog bestond, hij nooit landen als Polen bedoeld kon hebben, maar die landen dachten er toen al heel anders over. Ook Strobe Talbott, Bakers opvolger onder Bill Clinton, vond niet dat de NAVO moest stoppen; hij was voor lidmaatschap van de Baltische staten. Sarotte concludeert dat we te hard van stapel zijn gelopen, maar gaat niet zo ver dat de NAVO, laat staan Oekraïne, iets zou hebben uitgelokt.
Het gaat te ver om te beargumenteren dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt, maar het heeft wel een vruchtbare bodem gelegd voor antiwesterse propaganda. Met name in de jaren negentig was de NAVO-uitbreiding zeer omstreden en werd het door onder andere George Kennan, de architect van de indammingsstrategie tijdens de Koude Oorlog, als een “policy error of historic proportions” gezien. Dit zou volgens hem tot een self-fulfilling prophecy leiden: de Russen zouden zich bedreigd voelen en juist dat zou tot agressie leiden. Circa honderd Amerikaanse staatslieden en ook de onlangs overleden Sovjetleider Michail Gorbatsjov dachten er hetzelfde over.
Na de uitbreiding van de NAVO is aan westerse zijde te weinig aandacht geweest voor de impact die dat zou kunnen hebben op Rusland, wat er ook toe leidde dat in 2008 tijdens de NAVO-top in Boekarest te weinig rekening is gehouden met een mogelijke Russische reactie op het perspectief van lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië. Vervolgens heeft het Westen de rode lijn die Poetin in het najaar van 2021 in dit opzicht trok, onderschat.
Op 24 januari 2022 betichtte Poetin “onverantwoordelijke Westerse politici” van het creëren van “fundamentele dreigingen”, zoals het verschuiven van de militaire infrastructuur van de NAVO naar de Russische grens. Er kan enig begrip worden opgebracht voor de klap die de ondergang van de Sovjet-Unie veroorzaakte en de vijandigheid ten opzichte van het Westen die ontstond door de uitbreiding van de NAVO en de EU, door niet-gemandateerde interventies (Kosovo) en door steun aan democratiseringsbewegingen in de voormalige Russische invloedssfeer.
Maar elke begrip verviel toen Rusland de Krim annexeerde, de opstandelingen in de Donbas actief ging steunen en in 2022 een oorlog tegen Oekraïne begon. Zeker voor een lid van de VN-Veiligheidsraad is dit onacceptabel. Ongetwijfeld is het Westen een aantal malen over de schreef gegaan, maar Rusland heeft voortdurend de confrontatie met andere landen gezocht, zoals Georgië en Moldavië. De oorlog is niet uitgelokt, maar vooral geworteld in revanchisme en militarisme met diepe historische wortels.
- 1Brookings, ‘One. More. Time. It’s not about NATO‘, 26 juli 2022.
- 2Reuters, ‘Russia can't stop war, even if Ukraine drops NATO hopes -Putin ally’, 26 augustus 2022.
- 3Het Congres van Wenen of Weens Congres werd na de val van Napoleon in 1814 en 1815 gehouden door de overwinnende mogendheden Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk met als doel de Europese vrede op effectieve wijze gezamenlijk te regelen en vast te leggen. Het congres besloot over de kwestie van de naoorlogse grenzen, de invoering van grondwetten en de oprichting of opheffing van middelgrote staten.
- 4CSTO staat voor de Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid.
- 5OSCE, Istanbul Document, 19 november 1999.
- 6Ko Colijn, ‘In 1989 had de NAVO Rusland moeten omarmen, schrijft deze Amerikaanse historica’, NRC, 25 augustus 2022.
19 Reacties
Load comments
Belangstelling voor militaire historie.
Zeer uitlopende meningen
Uitlokking van de oorlog in Oekraine?
Dank voor het initiatief om experts aan het woord te laten mbt uitlokking russische invasie in Oekraine.
Een aantal vragen dringen zich bij mij op.
Welke invloed heeft de Amerikaanse wapenindustrie gespeeld in uitlokking van de oorlog?
Bij de NOS hebben ze een reportage betreffende een Amerikaanse investeerder in de wapenindustrie , die in januari 2022 al, aangaf dat een oorlog in Oekraine wel handig zou zijn voor de winsten van de wapenindustrie en zo ook voor de investeerders. Ik heb de NOS gevraagd deze reportage nog eens uit te zenden, doe het zelfs 10 keer, zodat we op de hoogte komen van de wetten der wapenindustrie. Het wachten is nu op die uitzending.
Zijn jullie ook nieuwsgierig?
Verder:
De inbreng van Jolle Demmers vind ik van grote importantie en spreekt mij het meest aan.
In relatie wat ik de afgelopen tijd heb gelezen , lezingen die ik door de jaren heen gevolgd heb, reportages op tv of de praatprgramma's op tv.
Verder vraag ik mij af welke rol het neerhalen van MH 17 speelt in de beeldvorming van de Oekraine oorlog. Ik schat in , dat we die niet kunnen buiten sluiten.
Het associatieverdrag; de uitslag van het Nederlandse referendum is op een hele gekke wijze verwerkt en daar is eigenlijk niet veel meer van over. Het schoffeert mijn inziens het intellect van de burgers van Nederland.
De uitspraak van Leon de Winter in een praatprogramma vond ik interessant. De oorlog in Oekraine is het schaakbord waar Amerika en Rusland hun oorlog uitvoeren.
In de Volkskrant van 10 september van de Britse Historicus Orlando Figes een uitgebreid review over de oorlog en de oorzaken en het eindigen van de oorlog, wie bepaald die en hoe gaat dat?
Zelensky, ja die had beter een leven in de filmwereld van Hollywood kunnen beginnen. En zijn voormalige tv team, hem nu nog omgevend, moeten meenemen.
Hij getuigt ,met zijn dagelijkse uitzendingen niet veel verstand te hebben van de krachten die allemaal spelen in de internationale wereld en zijn handel.
Oekraïne: Hoe begon en eindigt de oorlog
Kees Schouten heeft gelijk: prachtig mooi pallet van meningen, allen waar, maar ook relevant in het uiteindelijke spel zoals het zich (heeft) ontwikkeld.
Redactie: misschien goed idee om voortaan reacties te plaatsen van maximaal pak weg 250 woorden.
uitlokking?
Ik bewaar nog enige herinneringen aan de fase waarin Rusland op hoge toon garanties eiste als antwoord op een aan eisen aan de NAVO. Daaruit bleek een interventionisme maar vooral een roll back van de toetreding van de midden Europese landen in de NAVO. En eigenlijk ook dat deel van de BRD dat vroeger DDR heette. Daarop heeft de NAVO inderdaad ook schriftelijk gereageerd. En als een biljardbal: hard en rond. Het waren de Polen die reeds voorzien beheerst waren door vrees voor nieuwe ambities van de Russen. Terugkijkend ging het om een uitlokking door de Russen. Of wel een provocatie. Het ongeloof was groot bij de uit de VS komende berichten over Russische troepenopbouw, maar niet in Polen. Noch bij de Balten. De Zweden en Finnen waren ook al langer ongemakkelijk over hun eigen veiligheid. De drie presidenten uit het Balticum knapten af op Duitsland en Frankrijk. Zij vielen toen in de armen van Trump. Die heeft het niet beter gemaakt in de verhoudingen. Ik meen toch dat er bij alle revanchistische geluiden in Rusland, de MH 17, de Krim en de geluiden over de angst van de Russische beer over NAVO en EU ( aan die laatste verkochten ze olie en gas maar zagen hen niet meer als klant) er een onderschatting van de veiligheidsbelangen van de leden van de EU was ,waaronder de Midden Europese. De krankzinnige ideologieën over een Euroaziatisch rijk onder leiding van Rusland waarin 450 miljoen mensen in de EU en 60 a 70 mln mensen in het VK aan zouden moeten geloven. Dat zal wel propaganda zijn. Maar er waren redenen genoeg er serieuzer bij stil te staan na de speech in Munchen uit 2007 van Putin. Om ons eigen veiligheidsdilemma onder ogen te zien en er naar te handelen. Dat gaat hopelijk gebeuren. In elk geval komt er een dag we moeten weten op welke wijze wij ons kunnen verhouden tot de Russische federatie met zijn eigen veiligheidsidee en de Oekraine ervaring. Het probleem van die van onszelf dan maar niet vergeten. Maar wie weet "helpt" Trump ons.
de strijd tussen oost en west vond vaker plaats in Oekraine
Als je beweert dat Washington onder Obama (met architect Nuland rond 2014) en Biden (niet Trump) dit immense conflict NIET heeft uitgelokt, dan val je wat mij betreft door de mand. Ik kan je dan niet meer serieus nemen. Er is een gesprek met Jaap de Hoop Scheffer bij Nieuwsuur op YouTube waar hij aan de tand wordt gevoeld rondom dit onderwerp (in 2018). Hij geeft daarin veel toe. Het is al zo lang een spanningsveld geweest. Ongelooflijk dat mensen denken dat Rusland niet zou ingrijpen als het sterkste leger van Oost Europa aan de grens in handen zou vallen van Amerika (NATO). Het Kremlin vroeg om een schriftelijke garantie dat dit niet zou gebeuren, maar kreeg deze niet van Biden. Hoeveel bommen zijn er op de Donbas gegooid? Hoe belangrijk de zoetwaterhaven Sebastopol aan de Krim? Waarom zien jullie dit niet? Waarom geen gas terug geven? Omdat mensen daar niet tegen kunnen? Is "Ukraine on Fire" een valse voorstelling van zaken? Ik kreeg niet de indruk.
PUTIN'S DESPOTISME EN EGO-TRIPPERIJ
wie zijn "impact" op de wereld verliest wordt wanhopig en zint op wraak ! 25% van uw grondgebied verliezen (weliswaar door eigen stommiteiten) weegt loodzwaar op het geweten van politiekers voor wie nu precies grondgebied een blijk is van macht. Hoe ver dat verlies aan macht kan gaan hebben we onlangs ervaren toen "de aanstichter van het onheil" in de ogen van de machtsgeile Putin zelfs geen staatsbegrafenis kreeg ! En als ge dan toch gaat "gokken" doe het dan maximaal... desnoods Peter de Grote achterna. Helaas kan het ook gebeuren dat wie té gulzig is ook wel eens op zijn tronie kan terechtkomen - hetzij in Moscou zelf maar wellicht in het internationaal gerechtshof in Den Haag. De geschiedenis leert ons dat despoten vaak "hun eigen grenzen" niet kunnen inschatten met het gevolg dat ze hun eigen ondergang bevroeden. En dat staat ook Putin te wachten. Liever snel dan traag natuurlijk.
Russen voelen zich terecht vernederd door de westerse alliantie
Rusland heeft in feite de oorlog tegen Hitler gewonnen, niet de westerse alliantie. De Russen hebben een enorme inzet getoond en een prestatie geleverd waar het westen niet aan kan tippen. Ze verloren 40 keer zoveel mensen dan "wij". Het westen heeft dit nooit erkend. De Russen voelen de arrogantie van het westen en merken dat hun opvattingen er niet toe doen. In elke reactie mis ik de psychologie van het begin van deze oorlog. Er wordt zonder meer voorbij gegaan aan de belangen van Rusland. De vernedering gaat gewoon door.
reactie op Bob Deen
Deen schrijft: "....Het klopt dat NAVO-troepen gestationeerd in Oekraïne in de Russische perceptie een rechtstreekse bedreiging voor de veiligheid van Rusland zouden betekenen. Daar was echter voordat de oorlog uitbrak geen sprake van...."
Wat bedoelt hij met "daar was voor de oorlog geen sprake van" ?
Verder schrijft hij "....waren er geen concrete plannen om Oekraïne op afzienbare termijn in het bondgenootschap op te nemen..."
Nee, echt niet ? wat waren dan de woorden van Ursula von der Leyen ? "Kom maar bij ons" of woorden van gelijke strekking, toch ? Er zou weleens een versnelde toetredingsprocedure worden gelanceerd. En dan nog, wat maakt het uit of Oekraine officieel lid is van de NAVO, als de praktijk is dat de NAVO landen Oekraine toch op alle mogelijke manieren steunen met militair materieel, trainingen en mss ook heimelijk troepen ? De intentie van de NAVO is dan wel duidelijk. Lidmaatschap of niet.
inval in Oekraïne
Ik vind het onbegrijpelijk dat bovengenoemde experts zo gemakkelijk over de invallen van het westen in Irak, Joegoslavië, Afghanistan, Libie, Syrie, spreken als dat het westen ook wel "eens te ver is gegaan". Het heeft miljoenen doden opgeleverd en vrijwel altijd zonder enig mandaat van de VN. Dat vergelijken met Georgie en Moldavië, de Krim en het steunen va de rebellen in Donetsk en Luhansk is buiten proportie. De agressie van de VS in de jaren na 1990 met in haar voetsporen de Europese landen is ongekend groot en veel onwenselijke regimes zijn of door waanzinnige decennia lange boycots (Cuba, Venezuela, Iran etc.. etc..) geterroriseerd met enorme hoeveelheden burgerdoden of getrakteerd op een inval waarbij regime change op het menu stond. Dat Rusland een ander lot zou mogen verwachten op termijn lijkt erg onwaarschijnlijk. Poetin had een einde gemaakt aan de ongelimiteerde opkoop van industrie, landbouw, grondstoffen en vroegre staatsbedrijven tijdens de Jeltsinperiode waar de kloof tussen arm en rijk groeide en armoede troef was in Rusland en heeft een meer protectionistische staatsgeleide economie geïntroduceerd waar westerse investeerders op afstand werden gehouden zodat winsten van het land niet naar de VS gaan maar naar de bevolking zelf, net als in China. Dat het financieel kapitalisme (Wallstreet) daar niet blij mee is is duidelijk. De anti Rusland retoriek is sinds die tijd sterk opgevoerd. Net als nu Taiwan wordt aangegrepen om China te provoceren (een wonderlijk "pro zelfstandigheidsstandpunt" trouwens van de VS als je van mening bent dat de soevereiniteit van staten zo belangrijk is en je niet vindt dat de meerderheid van een provincie mag bepalen of je zelfstandig bent of je mag aansluiten bij een ander blok), zo is de inval van Rusland in de Oekraïne aangegrepen voor een proxy oorlog met als doel: regime change in Rusland. Een opsplitsen van Rusland in delen zodat het westers kapitalisme daar weer kan floreren zoals onder Jeltsin.
Reactie toevoegen