Het Turkse verleden als Erdoğans wapen tegen het Westen

In de vaardige handen van leiders als Vladimir Poetin en Xi Jinping is het verleden een wapen. Ook de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan maakt sluw gebruik van de geschiedenis voor politiek gewin. In deze voorpublicatie van zijn nieuwe boek De macht van het verleden verklaart historicus Ivo van de Wijdeven hoe Erdoğan zijn visie op het verleden gebruikt als bewijs van de slechte bedoelingen van het Westen.1

Wie op zoek is naar een samenvatting van Erdoğans visie op het verleden en de toekomst van Turkije kan op YouTube terecht bij de ‘Kizil Elma Marsi’2  (De Mars van de Rode Appel). Onder begeleiding van opzwepende Ottomaanse marsmuziek, gespeeld door een traditionele mehter-muziekband op het voorplein van de Hagia Sophia, passeren de sleutelfiguren en cruciale momenten uit de Turkse geschiedenis volgens Erdoğan de revue.

Alp Arslan, Osman I en Mehmet de Veroveraar en de soldaten uit het Ottomaanse leger die in 1915 vochten bij Canakkale geven de Turkse vlag door aan eenheden van het moderne Turkse leger. Ook de martelaars van 15 juli zijn present; de slachtoffers van de mislukte staatsgreep in 2016 zijn als vanouds herkenbaar aan hun smetteloze witte overhemden.

Het resultaat is een duizelingwekkende mix. Alp Arslan en Osman stormen op hun paarden over de Anatolische vlakte, afgewisseld met fragmenten van Turkse tanks en gevechtshelikopters tijdens schietoefeningen. Op het ene moment is te zien hoe kindsoldaten met de Turkse vlag in de hand in 1915 de geallieerde loopgraven tegemoet rennen en op het andere moment zijn de silhouetten te zien van sluipende Turkse commando’s die afsteken tegen een bloedrode hemel met een witte halve maan.

Gevechtsvliegtuigen scheren over de zogeheten Brug van de Martelaars van 15 juli over de Bosporus; marineschepen stomen door de Oostelijke Middellandse Zee. Moeders, kinderen en ouden van dagen kijken trots of met betraande ogen toe. Tussen de bedrijven door wuift Erdoğan naar het Turkse boorschip dat is vernoemd naar Mehmet de Veroveraar.

De machtige sultan schrijdt in de slotscène – waarin de muziek plotseling plechtig wordt – tussen de mannen van de mehter door naar de deur van de Hagia Sophia. Na een kort shot van Erdoğan die langs zijn erewacht loopt, opent Mehmet de Veroveraar de deur van de Hagia Sophia. Samen met Alp Arslan, Osman en een Ottomaanse soldaat begeleiden ze de imam naar de preekstoel. Achter hen aan lopen de martelaren van 15 juli. Samen vertegenwoordigen ze een duizend jaar oude traditie, voortgezet door Erdoğan.

Pad naar een glorieuze toekomst
Dit ronkende stukje propaganda werd op de 949e verjaardag van de Slag van Manzikert naar buiten gebracht door Erdoğans Communicatiedirectoraat, precies een maand nadat hij zelf in hoogst eigen persoon op 24 juli 2020 de Hagia Sophia opnieuw in gebruik had genomen als moskee. De Mars van de Rode Appel ramde de boodschap van dat moment er nog eens even in.

Erdoğans roemrijke voorgangers stelden allen de Turkse zaak voorop en zegevierden in hun strijd tegen de talloze belagers van de trotse Turkse natie, vaak afkomstig uit het Westen. Erdoğan is de volgende in een lijn van sterke mannen die de Turken naar een glorieuze geschiedenis zal leiden.

De beelden laten niets aan de verbeelding over, zelfs voor wie geen Turks verstaat. De tekst van de mars stelt krijgshaftig dat niets of niemand de verovering van de rode appel kan tegenhouden. Die staat in de Turkse mythologie symbool voor doelen of dromen voor de toekomst, meestal net buiten bereik hangend.

In de loop der eeuwen hebben de Turken verschillende rode appels nagejaagd. Ten tijde van de Seltsjoeken en de Ottomanen waren dat steden als Constantinopel, Wenen en Rome, die een overwinning op het christendom of – in de meest ambitieuze variant – wereldheerschappij symboliseerden. De Jonge Turken transformeerden de rode appel begin twintigste eeuw tot een nationalistisch streven naar een Turkse staat, Turkse eenheid en vooruitgang van de Turkse natie.

In Erdoğans ogen waren de Turkse Vader des Vaderlands en diens Kemalistische opvolgers de verkeerde seculiere weg ingeslagen

Wie de Mars van de Rode Appel bekijkt, kan zich niet aan de indruk onttrekken dat Erdoğan streeft naar een mengvorm van eerdere rode appels. De tekst van de mars heeft een sterk religieus karakter en shots van de Kaäba in Mekka en de Tempelberg in Jeruzalem tonen de grenzeloze ambitie van de Turkse president aan zijn achterban. Atatürk ontbreekt dan ook volledig. In Erdoğans ogen waren de Turkse Vader des Vaderlands en diens Kemalistische opvolgers de verkeerde seculiere weg ingeslagen. Het is Erdoğan die Turkije weer op het juiste pad naar een glorieuze toekomst heeft gebracht.

Nationalistische trom
In werkelijkheid ziet die toekomst er momenteel helemaal niet rooskleurig uit, want in schril contrast met zijn eerdere regeringsjaren is de Turkse economie in een neerwaartse spiraal terechtgekomen. Controversiële maatregelen van de Turkse regering hebben gezorgd voor een dubbelcijferige inflatie. De Turkse lira is een vrije val geraakt.

Ook de conservatieve islamitische middenklasse, de traditionele achterban van Erdoğans Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP), wordt hard geraakt. Jonge generaties Turken zijn bovendien zijn autoritaire regeerstijl beu.

Erdoğans visie op het verleden dient als het ultieme bewijs van de slechte bedoelingen van het Westen en tegelijkertijd als ultiem argument voor zijn confrontatiekoers

In opiniepeilingen staat president Erdoğan er niet zo goed voor. Hij had gehoopt het eeuwfeest van de Republiek Turkije in 2023 te vieren met mooie megaprojecten, sociaaleconomische successen én een overwinning in de presidentsverkiezingen. Recentelijk benadrukte hij daarom dat zijn toekomstvisie voorbij 2023 reikt; nadrukkelijk benoemde hij 2053 en zelfs 2071. Die jaren zijn niet alleen retorisch interessant vanwege de verwijzingen naar de val van Constantinopel (1453) en de Slag bij Manzikert (1071), maar ook gewoon bittere noodzaak vanwege de tegenvallende economische cijfers.

Om die reden roert Erdoğan ook nadrukkelijk de nationalistische trom en schetst hij een westerse samenzwering tegen Turkije. Met zijn retorische oorlogsverklaring aan een afschrikwekkende vijand hoopt hij Turkije achter zich te verenigen. De AKP vecht voor alle Turken tegen het Westen, dat technologisch superieur is, de wereldorde domineert en Turkije opnieuw wil knechten.

Een overwinning vereist de vereende krachten van het Turkse volk. Alleen dan kan Turkije de rechtmatige plek als regionale macht innemen. Erdoğans visie op het verleden dient als het ultieme bewijs van de slechte bedoelingen van het Westen en tegelijkertijd als ultiem argument voor zijn confrontatiekoers.

Het resultaat is een giftige cocktail van nationalisme, islamisme en antiwesterse sentimenten – een conservatief-nationalistische mix waarbij net zoals in Rusland en Polen het behoud van de eigen normen en waarden centraal wordt gesteld. Het programma van de AKP was daar al van meet af aan mee doordesemd, maar de toon is verhard na de grootschalige demonstraties in Istanboel en uiteindelijk ook de rest van Turkije toen de Turkse regering in 2013 bekendmaakte op de plek van het Gezipark – een van de weinige groene parken in Istanboel – een winkelcentrum te zullen gaan bouwen.

Dat plan werd gepresenteerd als het in ere herstellen van een militaire barak die in de Ottomaanse tijd op die plek stond, maar ontlokte felle protesten. Eerst tegen de sloop van het Gezipark, maar uiteindelijk tegen de autoritaire opstelling van de Turkse regering in het algemeen en Erdoğan in het bijzonder. Na de mislukte staatsgreep in 2016 gingen vervolgens alle remmen los.

Voorschot op de eindoverwinning
Erdoğan neemt ondertussen al een voorschot op de eindoverwinning die de Mars van de Rode Appel in het vooruitzicht stelt. Net als de Ottomaanse sultans legt hij een ongekende bouwwoede aan de dag. Infrastructurele megaprojecten dienen als de eerste zeges in de competitie met het Westen en moeten de glorieuze toekomst van Turkije nu alvast onderstrepen. Daarbij laat Erdoğan de kans niet onbenut om die toekomst te verknopen met het verleden.

Het oude Atatürk Airport werd in 2019 vervangen door de nieuwe megaluchthaven Istanbul Airport, die gebouwd is op de ontvangst van 90 miljoen passagiers per jaar en nu al de drukste luchthaven van Europa is.

Een supersnelweg verbindt de nieuwe luchthaven via een derde brug over de Bosporus met Anatolië. Die brug is vernoemd naar sultan Selim I de Barse, die in de zestiende eeuw Egypte, Syrië, Noord-Irak en de heilige steden Mekka en Medina toevoegde aan het Ottomaanse Rijk. Dankzij Selim I verhuisde het kalifaat van Caïro naar Istanboel.

Op 18 maart 2022 opende president Erdoğan exact vijf jaar nadat de eerste steen werd gelegd een brug over de Dardanellen, die met een overspanning van 2023 meter de langste hangbrug ter wereld is. De bouwdata verwijzen samen met de officiële naam Canakkale 1915-brug naar de succesvolle verdediging van de Turkse wateren tegen Britse en Franse aanvallen tijdens de Slag bij Gallipoli. De lengte is natuurlijk ingegeven door het eeuwfeest van de Republiek Turkije.

In de zomer van 2021 gaf Erdoğan het officiële startsein voor zijn meest ambitieuze megaproject tot nu toe: het Istanboelkanaal. Dat is een 45 kilometer lang kanaal dat aan de westkant van Istanboel parallel loopt aan de Bosporus en de drukbevaren scheepvaartroute moet ontlasten.

Met de Camlicamoskee treedt Erdoğan niet alleen in de voetsporen van de sultans, maar steekt hij hen ook naar de kroon

Volgens Erdoğan levert het project duizenden banen, ruimte voor woningbouw en hoge tolopbrengsten op en vormt het daarmee een broodnodige economische impuls. Tegenstanders zien echter vooral de vele miljarden die het project gaat kosten en wijzen erop dat het kanaal een nachtmerrie is voor natuur en milieu. Bovendien zou de meest westerse stad van Turkije door het kanaal fysiek worden afgesneden van Europa. Ondanks alle kritiek en de vraag of het project gezien de huidige staat van de Turkse economie ooit zal worden voltooid, zet de president zijn zin door.

In de voetsporen van de sultans
Voor Erdoğan speelt wellicht ook mee dat het sultan Suleiman de Prachtlievende was die zijn hofarchitect Mimar Sinan de eerste plannen liet tekenen voor een kanaal bij Istanboel. Sinan ontwierp maar liefst driehonderd grote gebouwen voor sultan Suleiman en diens opvolgers. Zijn beroemdste werk is de Suleimanmoskee die hij in opdracht van de sultan bouwde in Istanboel.

Latere architecten kopieerden zijn stijl. Zo bouwden zijn leerlingen de Blauwe Moskee in Istanboel en de Oude Brug in Mostar. Sinan is dé beeldbepalende architect van het Ottomaanse Rijk.

Het werk van Sinan was ook de inspiratiebron voor het ontwerp van een moskee die alle andere moskeeën in Istanboel overtreft: de Camlicamoskee. Die werd in 2019 geopend door een trotse president Erdoğan. Met een capaciteit van 63.000 gelovigen is het veruit de grootste moskee in heel Turkije. Samen met de Blauwe Moskee is het de enige moskee in Istanboel met zes minaretten. Twee van die minaretten zijn 107,1 meter hoog, waarmee nog maar weer eens wordt verwezen naar de Slag bij Manzikert. Wie vanuit het Europese deel van Istanboel over de Bosporus naar het Aziatische deel van de stad kijkt, kan niet om de nieuwe moskee heen. Vanaf de hoogste heuvel van de stad torent hij uit boven de megapolis. 

Met de Camlicamoskee treedt Erdoğan niet alleen in de voetsporen van de sultans, maar steekt hij hen ook naar de kroon. Er is ook een belangrijk verschil tussen Erdoğan en de sultans. Zij bouwden hun moskeeën in het Europese deel van Istanboel, terwijl de Camlicamoskee in Anatolië staat. Om zijn boodschap letterlijk en figuurlijk nog eens extra te onderstrepen, liet Erdoğan niet ver van de moskee de Camlicatoren bouwen, een 369 meter hoge televisietoren die honderd televisiesignalen tegelijkertijd kan verzenden.

Om zijn punt te maken had Erdoğan het dus eigenlijk helemaal niet nodig om de Hagia Sophia opnieuw in gebruik te nemen als moskee. Hij heeft allang zijn eigen stempel gedrukt op ‘Constantinopel’ en Turkije. De rode appel die hij Turkije voorhoudt, groeit aan een boom die wortelt in Erdoğans eigen beeld van de geschiedenis. Verleden en toekomst lopen voor hem naadloos in elkaar over.

• 1Dit artikel is een fragment uit Ivo van de Wijdeven, De macht van het verleden – Geschiedenis als politiek wapen, Amsterdam: Unieboek / Het Spectrum, 2022
• 2Ter gelegenheid van de 949e verjaardag van de Turkse overwinning bij Manzikert heeft het Turkse Communicatiedirectoraat een hymne en bijbehorende videoclip gedeeld, zie: https://youtu.be/nrce4lXh-yc