Movies That Matter-filmtips 2024: Macht boven mensen

Het filmfestival Movies That Matter dient als platform voor discussie over mensenrechten aan de hand van documentaires, speelfilms en verdiepende programma’s. Hoewel mensenrechten op papier alom erkend worden, zijn er toch plaatsen op de wereld waar ze geen vat op lijken te hebben. Sommigen zouden zeggen dat deze plekken vervloekt zijn. Een realistischere kijk is dat er precies op deze locaties tegenstrijdige belangen spelen, niet zelden vanwege hun strategische ligging of de aanwezigheid van zeldzame grondstoffen. Vanuit dit perspectief bekeek de Clingendael Spectator vijf films die te zien zijn op het Movies That Matter Festival 2024, dat van 22 t/m 30 maart plaatsvindt in Den Haag.

1) Green Border

De speelfilm Green Border zoomt in op het dichtbeboste grensgebied tussen Belarus en Polen, waar vluchtelingen al jarenlang vastlopen als gevolg van een meedogenloos spel tussen de Belarussische alleenheerser Aleksandr Loekasjenko en de fel tegen immigratie gerichte Poolse regering. Terwijl Belarus massaal vluchtelingen uit Syrië en Afghanistan toelaat en ze een veilige overtocht naar Europa belooft, worden ze zodra ze de grens zijn overgezet opgejaagd en weer teruggezet door de Poolse grenswachten. Waarna de Belarussen ze op hun beurt opnieuw vervolgen en uitzetten.

Green Border is een gruwelijke maar noodzakelijke film

Wat nieuwszenders en documentairemakers nauwelijks kunnen vastleggen, omdat de grenszone streng verboden gebied is, kan regisseur Agnieszka Holland in de vorm van een speelfilm toch visualiseren. Hoe families uit elkaar gerukt worden, hoe een zwangere vrouw bloedend achtergelaten wordt, en hoe een oude man sterft en zijn lijk in het geheim over het prikkeldraad teruggegooid wordt. Green Border is een gruwelijke maar noodzakelijke film. Door verschillende perspectieven aan te nemen – van vluchtelingen, grenswachten, hulpverlenende activisten en bewoners van het gebied – dringt de vraag zich op: wat zou jij doen?

Door haar thuisland Polen te confronteren met de feiten heeft Holland het zichzelf niet makkelijk gemaakt; ze werd zelfs bedreigd door de minister van Justitie. Op filmfestivals valt haar film daarentegen wél in goede aarde. Zo ontving Green Border eerder dit jaar de publieksprijs op het International Film Festival Rotterdam.

2) Russia vs Lawyers

Het is geen geheim dat de Russische staat talloze burgers vervolgt die actievoeren tegen het Kremlin en zich uitspreken tegen de oorlog in Oekraïne. De advocaten die hen uit de gevangenis proberen te houden lijken nu ook vogelvrij te zijn verklaard, laat regisseur Masha Novikova zien in haar scherpe documentaire Russia vs Lawyers.

Zo zien we hoe agenten onrechtmatig de woning openbreken van advocaat Mikhail Benyash en hoe hij bij zijn arrestatie wordt mishandeld. Een groepje collega’s bereidt zich daarna voor op zijn rechtszaak. Ze moeten daarbij verder kijken dan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg, want dat werkt maar heel traag als het gaat om individuele zaken. Toch is het hun laatste hoop, want “we hebben geen gerechtigheid dichterbij dan Straatsburg”, zegt een van hen in een bespreking.

Doordat ze zich zo vastbijt in dossiers merkt de regisseur op: 'Ik denk dat Poetin zelf jou wel als advocaat zou vragen'

De Russische mensenrechtenadvocaat Karinna Moskalenko, gevestigd in Straatsburg, blijft daarom geduldig klachten indienen bij het hof namens collega’s in haar thuisland. Doordat ze zich zo vastbijt in dossiers merkt de regisseur op: “Ik denk dat Poetin zelf jou wel als advocaat zou vragen.” “Dat hebben meer mensen gezegd”, antwoordt Moskalenko, waarna ze over de Russische president begint: “We hebben tegelijk rechten gestudeerd, onder dezelfde professoren. Maar het blijkt dat we compleet andere dingen hebben geleerd.”

Nu steeds meer advocaten naar het buitenland vluchten, is de vraag wat ze nog kunnen betekenen voor de burgers van Rusland. Wellicht kunnen ze zich aansluiten bij Benyash, die in eigen land inmiddels geroyeerd is, maar wel een internationale rechtszaak voorbereidt tegen de Russische regering met betrekking tot de inval in Oekraïne.

3) Hollywoodgate

Vlak nadat de Talibanbeweging in 2021 – na twintig jaar Amerikaanse bezetting – de macht overnam in Afghanistan, kwam Ibrahim Nash’at aan op het vliegveld van Kaboel met alleen een camera als bagage en een vertaler aan zijn zijde. De Egyptische journalist voelde haarfijn aan dat dit de fase was waarin de nieuwe machthebber tolerantie wilde uitstralen en vertrouwen wilde wekken, ondanks de reputatie van gewelddadige religieuze onderdrukking.

De afspraak was dat Nash’at beelden zou verzamelen die de Taliban zouden verheerlijken. En als je zijn documentaire anders zou monteren, zou je er ook een propagandafilm van kunnen maken, inclusief intimiderende militaire parade met niet alleen Amerikaanse mitrailleurs en gevechtsvliegtuigen (de Amerikanen lieten naar verluid zeven miljard dollar aan materieel achter), maar ook een heuse ‘suicide bombing’-eenheid.

Anders dan een heldhaftige machthebber legt de lens van Nash’at een chaotische bende vast, aangevoerd door commandant Malawi Mansour

Maar anders dan een heldhaftige machthebber legt de lens van Nash’at een chaotische bende vast, aangevoerd door commandant Malawi Mansour. Eerst zien we hoe de Taliban de verlaten Amerikaanse basis Hollywoodgate binnenvallen, waarbij Mansour zelf in lang gewaad lacherig een fitnessapparaat beklimt. Maar de stemming slaat snel om als hij terloops aankondigt dat tv-presentatrices toch echt weer hun gezicht moeten bedekken, de sharia weer ingevoerd mag worden en ze iedereen die protesteert zullen ‘neutraliseren’. Ook flapt hij eruit dat de Taliban vooral in een goed blaadje moeten zien te komen bij China, en dat het tijd is om de voormalige Sovjetrepubliek Tadzjikistan binnen te vallen omdat concurrent Poetin zijn handen vol heeft aan Oekraïne. Zo wordt duidelijk dat onder deze commandant niemand veilig is, ook zijn handlangers niet.

Ondertussen probeert Nash’at zo onopvallend mogelijk te blijven, maar krijgt hij regelmatig priemende blikken van Talibanleden die hem het liefst zouden zien verdwijnen. Het mag dan ook duidelijk zijn dat hij zich na het voltooien van deze verbluffende documentaire nooit meer in Afghanistan zal wagen.

4) Invisible Nation

Taiwanese kinderen groeien op met het besef dat ze in een echte democratie leven. Vroeg of laat komen ze erachter dat dit feit stelselmatig genegeerd wordt op het wereldtoneel. Andere democratieën houden puur uit gemak vast aan het idee dat Taiwan bij de allerminst democratische Chinese Volksrepubliek hoort. Dan beseffen ze dat ze zich hun leven lang zullen moeten inzetten voor hun onafhankelijke positie, zo betoogt Invisible Nation.

De documentaire laat in ieder geval zien dat de Taiwanezen er rekening mee houden dat ze zomaar op zichzelf aangewezen zouden kunnen zijn

De documentaire opent met een bezoek van de Taiwanese president Tsai Ing-wen aan een middelbare school, waar de leerlingen voordrachten geven met de Taiwanese zelfstandigheid als thema. Hoewel Invisible Nation een overzichtelijke achtergrond biedt van de geschiedenis van Taiwan, staat vooral Tsai Ing-wen centraal. In de acht jaar dat zij regeerde bleef ze populair, maar kreeg Taiwan ook te maken met groeiende tegenstand als gevolg van haar progressieve, onafhankelijke houding. Van de Verenigde Naties tot de Olympische Spelen: overal oefent China met succes druk uit op handelspartners om Taiwan niet te erkennen. Schokkend genoeg liet zelfs de Wereldgezondheidsorganisatie Taiwan links liggen tijdens de SARS- en COVID-crises, zo laat de documentaire zien.

Invisible Nation onderstreept dat China strategisch belang heeft bij Taiwan, dat als uitvalsbasis kan dienen voor tegenspelers als Japan en de Filipijnen. Dit jaar wordt het extra spannend voor de eilandstaat nu de tweede termijn van Tsai Ing-wen tot een einde komt en Lai Ching-te (de huidige vicepresident) het stokje van haar overneemt. Amerika zegt nog altijd Taiwan te zullen verdedigen, maar in welke vorm lijkt nog onduidelijk. De documentaire laat in ieder geval zien dat de Taiwanezen er rekening mee houden dat ze zomaar op zichzelf aangewezen zouden kunnen zijn.

5) Soundtrack to a Coup d’Etat

Congo ligt niet alleen in het hart van Afrika, maar vormt ook een wezenlijk kruispunt in de wereldgeschiedenis in de documentaire Soundtrack to a Coup d’Etat van de Belgische regisseur en videokunstenaar Johan Grimonprez. Het land dat tegenwoordig de grondstoffen levert voor onze mobiele telefoons en elektrische auto’s lag in 1960 onder een vergrootglas bij wereldleiders als bron voor uranium, dat nodig was voor kernwapens. Zou het Westen de grip hierop verliezen nadat politicus Patrice Lumumba het land dat jaar richting onafhankelijkheid had geleid? In hetzelfde jaar vond er al een coup plaats en werd Lumumba opgepakt en gedeporteerd. Het jaar erop werd hij vermoord, waarvoor in 2002 excuses werden aangeboden door België, de voormalige kolonisator.

Grimonprez wijst deze zwarte bladzijde in de geschiedenis niet alleen toe aan zijn land van herkomst. In Soundtrack to a Coup d’Etat richt hij zich met name op de rol van de Verenigde Staten. Uiteraard komt president Dwight Eisenhower aan bod, die zich naar eigen zeggen irriteerde aan Lumumba en diens wens om Congo zeggenschap te laten krijgen over hun grondstoffen. Maar ook toenmalig CIA-directeur Alan Dulles wordt als belangrijke speler opgevoerd. Zo vond snel na de arrestatie van Lumumba in de Congolese hoofdstad Leopoldville een groot jazzconcert plaats met wereldster Louis Armstrong. De documentaire acht het niet onwaarschijnlijk dat de CIA dit had georganiseerd om het volk rustig te houden. Grimonprez laat zien dat zwarte artiesten wel vaker werden ingezet als ambassadeurs om sceptische naties te doen geloven dat er geen sprake was van racisme in de VS.

De film opent de ogen voor een onderbelichte kant van de geschiedenis, zonder de connectie te verliezen met het heden

In zijn onconventionele, allesbehalve dwingende stijl legt de regisseur archiefbeelden naast elkaar zonder overkoepelende uitleg. Historische nieuwsbeelden overlappen zo met muziekclips en commercials, zelfs met hedendaagse reclamespots voor Tesla en de iPhone. De film houdt de aandacht vast door de indrukwekkende soundtrack, waarin politieke speeches, jazznummers, geluidseffecten en citaten van historici elkaar versterken in een meeslepende collage. Hierdoor opent de film de ogen voor een onderbelichte kant van de geschiedenis, zonder de connectie te verliezen met het heden.