Wat de Spaanse griep ons leert over een nieuwe wereldorde

Het lijkt momenteel het favoriete tijdverdrijf van experts en denktanks: speculeren over de wereldorde ná de coronacrisis.1  Ook het verleden biedt hier handvatten.2  Net na de Eerste Wereldoorlog trok de Spaanse griep een verwoestend spoor over de aardbol. Welke impact had dat op de relaties tussen landen na de oorlog? En wat leert ons dat over de betekenis van de coronacrisis voor de internationale betrekkingen in de 21e eeuw?

Laat één ding vooraf duidelijk zijn: COVID-19 is qua impact onvergelijkbaar met de Spaanse griep. De influenza-epidemie van 1918-1920 was in aantal zieken en doden de meest desastreuze die de mensheid ooit heeft getroffen.

Tegenwoordig wordt het aantal dodelijke slachtoffers geschat op 50 tot 100 miljoen wereldwijd, veel meer dan de 20 miljoen doden van de Eerste Wereldoorlog. Een derde van de toenmalige wereldbevolking van 1,5 miljard mensen raakte besmet. Ook in Nederland was de maatschappelijke ontwrichting groot.3

De praktische lessen uit de Spaanse griep zijn al getrokken. Kort samengevat: social distancing werkt en medische belangen dienen voorrang te krijgen, want daar hebben ook andere belangen op langere termijn het meeste baat bij.4  Maar wat was het effect van de Spaanse griep op het verloop van de oorlog? En wat valt er te leren voor de internationale betrekkingen?  

Ongehinderd razen
De exacte oorsprong van de ziekte is nog steeds onbekend. In ieder geval was het niet Spanje. De Spaanse griep heet zo omdat het in de Eerste Wereldoorlog neutrale Spanje het eerst openbaar berichtte over de ziekte. In oorlogvoerende landen als Frankrijk en Duitsland gold destijds een strenge censuur, waardoor kranten aldaar zwegen.

Het virus bereikte Europa via grootschalige troepentransporten en zaaide ook daar dood en verderf

Hoewel het griepvirus in eerdere mutaties waarschijnlijk al vanaf 1915 een aanloopje nam, werden de eerste dodelijke gevallen van de Spaanse griep in maart 1918 geregistreerd in Camp Funston, een legerkamp in het Amerikaanse Kansas. Daarna bereikte het virus Europa via grootschalige troepentransporten en zaaide het ook daar dood en verderf.

Niet even zwaar
In geschiedenisboeken is de Spaanse griep echter vaak niet meer dan een voetnoot bij de laatste maanden van de Eerste Wereldoorlog. Over het algemeen wordt gezegd dat de ziekte geen doorslaggevende invloed had op het strijdverloop omdat die alle strijdende partijen (even) zwaar trof.

Op het eerste oog lijkt dat logisch. Wie de statistieken induikt, ziet echter dat niet iedere samenleving in gelijke mate werd getroffen. Helaas zijn statistieken uit oorlogstijd niet altijd betrouwbaar. Bovendien tellen vaak alleen de slachtoffers op het slagveld.

Dode militairen
De eerste officiële Amerikaanse rapporten over de kosten in mens en materiaal rekenden met 53.000 dode militairen als gevolg van de oorlog. De 45.000 Amerikaanse soldaten die overleden aan de Spaanse griep werden simpelweg genegeerd.

Samen met de barre omstandigheden aan het front waren de overvolle, bedompte troepentransportschepen de ideale broedplaatsen voor het virus

Twee derde van deze ‘Doughboys’ bereikte niet eens het front, omdat ze het leven lieten aan boord van overvolle, bedompte troepentransportschepen. Samen met de barre omstandigheden aan het front waren die schepen de ideale broedplaatsen voor het virus.

De Amerikaanse strijdkrachten zijn op papier verreweg het hardst geraakt. Want officiële Duitse legerstatistieken gaan uit van 14.000 doden als gevolg van de Spaanse griep. Dat getal lijkt echter nogal geflatteerd: in 1918 werden in het Duitse leger namelijk maar liefst 1,5 miljoen gevallen van ‘Die Grippe’ genoteerd, terwijl men aan Amerikaanse zijde 400.000 soldaten met griep registreerde.

De Spaanse griep legde het oorlogsgeweld niet lam, maar al die zieken wogen wel zwaar op het militaire apparaat. In de VS werd de dienstplicht in oktober 1918 noodgedwongen opgeschort. Trainingen waren toen al praktisch stil komen te liggen, waardoor nieuwe manschappen niet klaar waren voor de strijd.

Enorm ziekteverzuim
Generaal Ludendorff – die samen met veldmaarschalk Von Hindenburg het Duitse opperbevel voerde – klaagde dat het laatste serieuze Duitse offensief in juli 1918 tot stilstand kwam vanwege de Spaanse griep. Hoewel Ludendorff vaak wordt verweten dat hij de schuld voor de mislukking van het Lente-offensief probeerde af te schuiven, lijken de statistieken hem op zijn minst deels gelijk te geven.

De Spaanse griep had daarnaast niet alleen directe, maar ook indirecte gevolgen. Medische voorzieningen werden overbelast en bevoorradingslijnen raakten verstopt. Door ziekteverzuim kwam het spoorwegnetwerk bijna volledig tot stilstand en stokte het werk in de mijnbouw en de (oorlogs)industrie.

Bestaande trends en ontwikkelingen werden door de Spaanse griep versneld en uitvergroot

Alle ziektegevallen waren ook desastreus voor het Duitse moreel, zowel onder soldaten als onder de rest van de bevolking. Er zijn historici die stellen dat de Spaanse griep een belangrijke bijdrage leverde aan de definitieve instorting van het Duitse front en de val van het Duitse Keizerrijk.5  Het wankelde al flink en de ziekte gaf nog eens een stevige extra duw. De Spaanse griep had dus niet alleen invloed op de krijgshandelingen, maar ook op bestaande trends en ontwikkelingen. Die werden door de ziekte versneld en uitvergroot.  

Too little, too late
Overigens was er ook sprake van een wisselwerking tussen de oorlog en de epidemie. Daar waren de leiders van de strijdende partijen zelf debet aan. Vanuit medisch oogpunt maakten ze onvergeeflijke fouten. In de VS werden alarmsignalen van artsen genegeerd. Alles moest wijken voor ‘the last big push’ die president Woodrow Wilson voor ogen had; de troepentransporten en de oorlogsindustrie mochten koste wat kost niet stilvallen.

Om de oorlogsinspanningen niet te schaden, bagatelliseerden de strijdende partijen de epidemie

Het thuisfront tastte ondertussen in het duister. Om de oorlogsinspanningen niet te schaden, bagatelliseerden de strijdende partijen de epidemie. En om dezelfde redenen verzuimden ze quarantaines in te stellen, wat de verspreiding van het virus in de hand werkte. Pas na de wapenstilstand werd het openbare leven stilgelegd.

Toen was het welbeschouwd al te laat: het virus kon vrijwel ongehinderd in drie golven over de aardbol razen. Daarna muteerde het tot een variant van de wintergriep en verdween net zo plots als het gekomen was. Maar vooral de tweede golf in het najaar van 1918 had een hoge tol geëist.

Onderhandelen in de slaapkamer
President Wilson bleef zelf ook niet buiten schot. In april 1919 werd hij op het hoogtepunt van de vredesonderhandelingen in Parijs plotseling geveld door de Spaanse griep. Hij was aan het bed gekluisterd en na vijf dagen werden de onderhandelingen in zijn slaapkamer voortgezet.

Het was een omslagpunt. Waar Wilson zich eerst sterk had verzet tegen Franse eisen om Duitsland zwaar te straffen, en zelfs had gedreigd om de onderhandelingen af te breken, gaf hij  nu futloos toe. Het resultaat was het in Duitsland gehate ‘Diktat’ van Versailles. Wie wil, kan beargumenteren dat de Spaanse griep zo de kiem voor de Tweede Wereldoorlog legde.6

Volksgezondheid als nationaal belang
De Britse premier Lloyd George werd in september 1918 ziek en balanceerde tien dagen op het randje van de dood. Eenmaal hersteld, benadrukte hij onder verwijzing naar het scoresysteem voor de gezondheid van Britse dienstplichtigen de onmogelijkheid van “an A1 Empire with a C3 population”. Volksgezondheid werd een nationaal én politiek belang; de Britten tuigden een uitgebreid programma op.

Geschokt door de verschrikkelijke gevolgen van hun passiviteit, pakten regeringen nu de regie

Dat gebeurde wereldwijd. Geschokt door de verschrikkelijke gevolgen van hun passiviteit, pakten regeringen nu de regie. Veel landen zetten ministeries van Volksgezondheid op. Ook internationale samenwerking werd niet geschuwd. De kersverse Volkenbond kreeg een Gezondheidsorganisatie en de daaronder ressorterende International Epidemic Commission bestreed in de eerste jaren na de oorlog succesvol een tyfusepidemie in het verscheurde Oost-Europa.

Oude patronen
Tot een nieuwe wereldorde kwam het echter niet. Nog tijdens de vredesonderhandelingen in Parijs vielen de grootmachten terug in oude patronen. De internationale samenwerking verwaterde vrijwel direct. Hoewel iedereen riep dat er lessen waren getrokken uit de vreselijke dubbele ramp van oorlog en pandemie, waren die in de praktijk al snel weer vergeten.

De Spaanse griep was een disruptieve, maar geen transformatieve gebeurtenis gebleken

Nadat het griepvirus vanzelf was verdwenen, klom de wereldeconomie wonderbaarlijk snel uit een diep dal. De roaring twenties braken aan. Mensen waren na de verschrikkingen van de oorlog en de grieppandemie klaar voor een nieuwe start. De Spaanse griep was een disruptieve, maar geen transformatieve gebeurtenis gebleken.

Straf van God
Pandemieën als de Spaanse griep zijn helaas een constante in de geschiedenis. Het meest bekend én berucht is de pest, een besmettelijke infectieziekte veroorzaakt door de Yersinia pestis-bacterie.

Historici zien drie grote pestplagen: de Pest van Justinianus in het Middellandse Zeegebied (541-750), de Zwarte Dood in Europa (1347-1353) en een derde pandemie in voornamelijk Azië en Zuid-Amerika (1855-1959). Tussen de pandemieën flakkerde de pest regelmatig op – tot 1773 in Europa – en hij is nooit helemaal verdwenen.

Tegenwoordig komt de ziekte dankzij betere hygiëne veel minder vaak voor en kunnen we de pestbacterie met antibiotica te lijf, maar ieder nieuw ziektegeval leidt nog steeds tot grote bezorgdheid. Dat is vooral te danken aan de Zwarte Dood. Via handelsroutes kwam die in 1347 in Europa terecht. Toen wat door tijdgenoten de ‘Straf van God’ werd genoemd zes jaar later was uitgeraasd, had minstens een derde van de Europeanen dat niet overleefd.

Terugveren
We hoeven tegenwoordig niet te meer vrezen voor de pokken, maar totdat een vaccin werd gevonden en de ziekte daarmee kon worden uitgeroeid, hield hij ook drieduizend jaar lang verschrikkelijk huis. Het laatste officiële sterfgeval was in 1977 een kok in een Somalisch ziekenhuis. Ziektes als cholera, tyfus en polio waren nog steeds rond en tonen nu vooral de scheidslijn tussen rijke en arme landen in de wereld.

Epidemieën ontstaan niet zomaar. Ze haken in op onderliggende structurele problemen en buiten die genadeloos uit. Over de gevolgen op langere termijn is weinig met zekerheid te zeggen, behalve dat – zoals bijvoorbeeld in het geval van de Spaanse griep – er een versterkend effect is op ontwikkelingen die reeds gaande zijn.

Zeker is wel dat na een pandemie vrijwel altijd de draad gewoon weer wordt opgepakt; net als bij de Spaanse griep veerde bijvoorbeeld ook het Byzantijnse Rijk na de Pest van Justinianus weer terug.

Meer macht voor centrale overheden
Historici zijn het er over eens dat het ontzaglijk grote aantal sterfgevallen van de Zwarte Dood wél structurele veranderingen met zich meebracht. Het gebrek aan arbeidskrachten zorgde er op het platteland voor dat de horigheid noodgedwongen werd afgeschaft; grootgrondbezitters stonden te springen om landarbeiders, die daardoor hun kans schoon zagen om hun maatschappelijke positie te verbeteren. In de steden stegen de lonen, wat een stimulans vormde voor handel en nijverheid.

Maatregelen die met vallen en opstaan waren gevonden, en de middelen die nodig waren om die af te dwingen, leidden tot een toename van de macht van centrale overheden

Daarnaast leidde de bestrijding van de pest in de jaren na de Zwarte Dood tot versterking van de staatsmacht. Maatregelen die met vallen en opstaan waren gevonden, zoals quarantaine7  en ruwe versies van wat we tegenwoordig lockdown en social distancing zouden noemen, en de middelen die nodig waren om die maatregelen af te dwingen, leidden tot een toename van de macht van centrale overheden. Die ontwikkeling was al gaande vanaf de vroege middeleeuwen, maar de pest gaf dat proces een extra zet.8  

Business as usual
De precedentwerking was groot. Het beproefde standaardpakket – bestaande uit quarantaines, lockdowns en later traceren en isoleren – vestigde een ‘stijl’ van volksgezondheid waarop overheden tot op de dag van vandaag terugvallen. Die verleent een aura van daadkrachtig optreden.

Ook in de coronacrisis trekt elk land zijn eigen plan, terwijl internationale solidariteit en samenwerking in de huidige geglobaliseerde wereld letterlijk en figuurlijk van levensbelang zijn. Ziektekiemen kennen geen grenzen.

De apolaire wereld waar we vóór de coronacrisis op af stevenden, zal er als we na de pandemie naar buiten komen nog steeds zijn

Daarvoor staan de sterren ongunstig, gezien de in de afgelopen jaren opgelopen geopolitieke spanningen. Eerdere pandemieën in de geschiedenis – van Zwarte Dood tot Spaanse griep – tonen naast de neiging om nadien zo snel mogelijk weer over te gaan tot business as usual vooral een multiplier effect op bestaande ontwikkelingen. Kortom: de apolaire wereld waar we vóór de coronacrisis op af stevenden, zal er als we na de pandemie naar buiten komen nog steeds zijn.

Wanneer geen enkel land of groep van landen de kracht en wil heeft om internationale samenwerking vorm te geven, is het aan de volgende epidemie om die zwakheid uit te buiten.

• 1Zie bijvoorbeeld: Sven Biscop, 'Coronavirus and power: will the pandemic change everything?' , Clingendael Spectator, 1 april 2020, en David Criekemans, Coronacrisis: katalysator voor herglobalisering van onderaf?, Clingendael Spectator, 9 april 2020.
• 2Vandaar ook het pleidooi: Beatrice de Graaf, Lotte Jensen, Rina Knoeff en Catrien Santing, 'Historici moeten ook meedenken, juist nu', NRC Handelsblad, 1 mei 2020.
• 3Ivo van de Wijdeven, 'De Spaanse griep in Nederland', Historisch Nieuwsblad, 14 april 2020.
• 4Bart Funnekotter, 'De les van de Spaanse griep: houd afstand!', NRC Handelsblad, 20 maart 2020, en Bart Funnekotter, 'Spaanse griep: afstand houden was goed voor de economie', NRC Handelsblad, 2 april 2020.
• 5Andrew Price-Smith, Contagion and Chaos - Disease, Ecology, and National Security in the Era of Globalization, Boston: MIT Press, 2009.
• 6Steve Coll, 'Woodrow Wilson’s Case of the Flu, and How Pandemics Change History', The New Yorker, 17 april 2020.
• 7Het woord ‘quarantaine’ stamt uit de Italiaanse handelsstad Venetië, waar het goed gebruik was om de bemanning van verdachte handelsschepen veertig (Bijbelse) dagen te isoleren.
• 8Frank Snowden, Epidemics and Society - From the Black Death to the Present, New Haven: Yale University Press, 2019.