Vreemd of verwant: het leven van Saoedische vrouwen

Buitenstaanders hebben vaak een simplistisch beeld van Saoedi-Arabië en de positie van vrouwen in het land. Uit verhalen van Saoedische vrouwen komt echter de enorme complexiteit van de Saoedische samenleving naar voren. In hoeverre verschillen de levens van Saoedische vrouwen nu echt met die van ons in het Westen?

“Oma Sara kijkt me eens goed aan en neemt mijn gezicht in zich op. ‘Helemaal alleen vanuit het verre Nederland naar Riyad.. En wat een jonkie ben je!’” Met deze scene opent het boek Hakken in het Zand van arabist en antropoloog Annemarie van Geel.

Van Geel ging in 2010 – als jonkie – naar Saoedi Arabië om daar veldwerk te doen voor haar promotieonderzoek. Ze sprak daar met meer dan honderd Saoedische vrouwen, waaronder oma Sara. Vorig jaar won Van Geel voor haar proefschrift de Dissertatieprijs van de Stichting Erasmusprijs.

Een toegankelijk boek dat leest als een serie ongedwongen ontmoetingen, maar dat je ongemerkt veel inzicht geeft in een samenleving die voor de meeste mensen gesloten blijft

De gesprekken die van Geel voor haar dissertatie voerde, geven antwoord op de centrale vraag van het boek: wat betekent het om een vrouw te zijn in het Saoedi-Arabië van vandaag? Aan de hand van lingerie-activiste Reem, de conservatieve Rowda en de strijdlustige Samar schetst Van Geel een levendig beeld van de belevingswereld en ervaringen van een diverse groep Saoedische vrouwen van Riyad tot Jeddah.

De ervaringen van deze vrouwen worden en passant in het perspectief geplaatst van de geschiedenis, de maatschappelijke ontwikkelingen en de politieke krachten die Saoedi-Arabië vormgeven. Het resultaat is een toegankelijk boek dat leest als een serie ongedwongen ontmoetingen, maar dat je ongemerkt veel inzicht geeft in een samenleving die voor de meeste mensen gesloten blijft.

De complexiteit van de Saoedische samenleving
Door die geslotenheid blijft het beeld van Saoedi-Arabië voor veel buitenstaanders meestal tamelijk simplistisch; men denkt toch voornamelijk aan mensenmassa’s in Mekka, een enorme koninklijke familie, publieke onthoofdingen en natuurlijk de niqab. Patriarchaal, repressief, theocratisch en ogenschijnlijk homogeen; het imago van de Saoediërs is over het algemeen niet al te best.

Wat uit de gesprekken met deze vrouwen daarentegen juist sterk naar voren komt is de enorme complexiteit van de Saoedische samenleving, met interne tegenstellingen en spanningen tussen jong en oud, modern en traditioneel, publiek en privé, en natuurlijk tussen mannen en vrouwen. En ook tussen vrouwen onderling.

We bestempelen Saoedische vrouwen als ‘slachtoffers’ als ze niet leven zoals onze eigen Westerse vrouwen leven, en als ‘helden’ als ze vechten om wél als Westerse vrouwen te kunnen leven

‘Westerse’ media reduceren Saoedische vrouwen regelmatig tot simplistische archetypes. De Saoedische vrouw is ofwel onderdrukt, slachtoffer, gevangen en monddood, ofwel activistisch, heroïsch, door mannen verguisd en feministisch. Dit beeld van Saoedische vrouwen wordt vervolgens impliciet – en soms expliciet – in contrast gesteld met ons eigen begrip van vrijheid, gelijkheid en feminisme.

Zo bestempelen we Saoedische vrouwen als ‘slachtoffers’ als ze niet leven zoals onze eigen Westerse vrouwen leven, en als ‘helden’ als ze vechten om wél als Westerse vrouwen te kunnen leven. Daarbij vergeten we voor het gemak even dat ook wij onze vrouwen daarmee reduceren tot een symbool van nationale identiteit.

De ‘exotische ander’
In zijn boek Orientalism schreef de Palestijns-Amerikaanse academicus Edward Said al in 1978 over deze manier van denken en simplificeren. Oriëntalisme is het proces dat een ‘exotische ander’ creëert.1  Deze ‘creatie’, in dit geval de Saoedische vrouw, illustreert vervolgens het contrast tussen ‘de Oriënt’ en ‘de Occident’, waarbij en passant de superioriteit van het Westerse model wordt onderstreept.

Natuurlijk weten tegenwoordig de meeste journalisten de ergste clichématige Oriëntalistische valkuilen te vermijden, maar zelfs in kwaliteitskranten wordt nog regelmatig geschreven over Saoedische vrouwen als stereotype slachtoffer of activist, waarbij alleen aan de laatste categorie enige ‘agency’ wordt toegeschreven.

De vrouwen die in Hakken in het Zand aan het woord komen, maken korte metten met die luie benadering. De gesprekken laten een diversiteit aan meningen, levenshoudingen en omstandigheden zien die op geen enkele manier valt te dwingen in twee monolithische categorieën.

Het is dan ook niet verrassend dat de vrouwen het zelden met elkaar eens zijn. Nora en haar zussen steggelen over de vraag wanneer Van Geel, als buitenlandse vrouw, haar abaya moet dragen. Is het oké om blootshoofds in het gezelschap van Nora’s broer te zijn? En wat dan als haar man thuiskomt? Maakt Allah zich echt druk om een hoofddoek?

Het leven en referentiekader van vrouwen als Nora, Hadeel of Mona lijkt mijlenver af te staan van dat van Van Geel, en van de gemiddelde lezer van haar boek

Hadeel en Mona discussiëren over de noodzaak van segregatie in het werkende leven. Is het beter om gesegregeerd te moeten werken, als het alternatief is dat je überhaupt geen baan mag hebben? Is die segregatie dan eigenlijk een vorm van bevrijding (en stiekem best lekker rustig)?

Deze en tientallen andere vragen en dilemma’s houden de vrouwen bezig. Sommige van deze vragen zijn specifiek voor de Saoedische context. Wat moet je doen als je vader je niet laat trouwen? Waar kan je stiekem basketballen? En hoe moet je nieuwe beha’s passen als er geen pashokjes zijn?

Dit zijn geen dilemma’s die veel Westerse vrouwen bekend zullen voorkomen. Het leven en referentiekader van vrouwen als Nora, Hadeel of Mona lijkt mijlenver af te staan van dat van Van Geel, en van de gemiddelde lezer van haar boek.

De innerlijke belevingswereld
Is dat idee van de ‘exotische ander’ dan toch méér dan een sociaal construct? Zijn Saoedische vrouwen toch wezenlijk anders dan wij? Het antwoord vinden we niet in de beschrijving van het dagelijks leven van de vrouwen, maar in het inkijkje in hun innerlijke wereld, hun dromen en hun worstelingen.

Daar herkennen we opeens de zoektocht naar liefde, de behoefte aan intellectuele vervulling, het streven naar zingeving. Hoe combineer je moederschap met werk? Wanneer is het oké om te scheiden? Wat is de rol van religie in een modern leven? Hoe ver ga je voor je politieke idealen?

Hoewel hun externe leven wordt begrensd door de beperkingen van ‘het systeem’, blijkt het innerlijke leven van Saoedische vrouwen dus weinig te verschillen van dat van ons

Deze vragen zullen ook ‘Westerse’ vrouwen niet vreemd zijn. Hoewel hun externe leven wordt begrensd door de beperkingen van ‘het systeem’, blijkt het innerlijke leven van Saoedische vrouwen dus weinig te verschillen van dat van ons.

Van Geel beschrijft in Hakken in het Zand op boeiende wijze dat externe leven en het vreemde, het ‘andere’ aan de Saoedische samenleving. Maar meer nog dan in dat ‘vreemde’ is het juist in de herkenning van het gemeenschappelijke, de universele menselijke thema’s, dat het boek echt raakt.

Die herkenning maakt de lezer op zijn of haar beurt ook geïnteresseerd in de ándere helft van de bevolking; wat zouden we kunnen herkennen in de belevingswereld van Saoedische mannen? Zijn het echt allemaal de repressieve engerds die we ons voorstellen?

In dit boek bleven de mannen (bewust) en marge, maar de paar die voorbij kwamen leken dat beeld in ieder geval niet geheel te bevestigen. Dat maakt nieuwsgierig. Ik hoop persoonlijk dan ook dat Van Geel nog een ‘mannelijke equivalent’ van Hakken in het Zand wil schrijven. Als die mannen dan net zo boeiend, slim, complex en menselijk blijken als de vrouwen in dit boek, zou dat Riyad – ondanks de duizenden kilometers die ons scheiden – wéér een stukje dichterbij brengen.

Annemarie van Geel

Hakken in het Zand: Saoedische vrouwen over hun levens

Uitgeverij Prometheus (2020)

336 pagina’s

ISBN: 9789044640076

• 1Said heeft het in Orientalism voornamelijk over de creatie van ‘het Oosten’ in het algemeen als de exotische, irrationele, feminiene ‘ander’, wat in contrast gesteld wordt met het rationele, sterke, masculiene ‘Westen’. Het concept van de ‘ander’ vindt zijn oorsprong in de fenomenologie, waarbij het ‘het vreemde’ representeert, een ander mens of andere identiteit die in haar exotisme, haar vreemdheid, contrasteert met ‘het zelf’, en die daarmee het wezenlijke van ‘het eigene’ onderstreept.