75 jaar Spectator deel 2: van papier tot digitaal
Editorial

75 jaar Spectator deel 2: van papier tot digitaal

23 Nov 2022 - 11:12
Back to archive

Het online magazine Clingendael Spectator verscheen in januari 1947 voor het eerst als papieren tijdschrift onder de naam Internationale Spectator. In de decennia die volgden, groeide het uit tot een toonaangevend tijdschrift voor internationale politiek, sinds 1983 onder de hoede van Instituut Clingendael. Gerard J. Telkamp en Peter A. Schregardus dienden onder meerdere hoofdredacteuren en bieden naar aanleiding van het 75-jarig jubileum een beknopte geschiedschrijving. In dit tweede deel1  aandacht voor de periode 1986-2022, waarin de papieren uitgave plaatsmaakte voor een tweetalig online magazine met tevens een nieuwe naam. Een volledige en uitgebreide versie vindt u hier.

In het eerste deel van dit tweeluik over de geschiedenis van driekwart eeuw ‘Spectator’ verhaalden we reeds hoe de Internationale Spectator zich in vier decennia onder de hoofdredacteuren B.M.H. Vlekke, L.G.M. Jaquet en J.L. Heldring ontwikkelde van een aan papierschaarste lijdend periodiek schriftje tot een kloeke reeks overvolle afleveringen in boekjesvorm, om in de jaren zeventig weer terug te keren naar een strakke cahiervorm. In dit tweede deel besteden we van 1986 tot nu (2022) per tijdvak aandacht aan de dienstdoende hoofdredacteur en het toenmalig redactioneel beleid.

H.J. Neuman (hoofdredacteur 1986-1990)
Na zijn pensionering als directeur van het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) bleef J.L. Heldring nog drie jaar (van 1983 tot en met 1985) aan als hoofdredacteur van het maandblad Internationale Spectator. In de lentejaren van het Nederlandse Instituut voor Internationale Betrekkingen Clingendael werd het stokje vervolgens overgegeven aan de eerste directeur van Clingendael, Hendricus Johannnes (Henk) Neuman (1926-2010).

Henk Neuman (rechts) tijdens een radiouitzending over de Amerikaanse verkiezingen in 1964. © Wikimediacommons
Henk Neuman (rechts) tijdens een radiouitzending over de Amerikaanse verkiezingen in 1964. © Wikimediacommons

Over het algemeen stonden de redactievoering en de redactionele formule ten tijde van hoofdredacteur H.J. Neuman in het teken van continuïteit. Wel nam het aantal geplaatste artikelen dat door aanbod tot stand was gekomen langzaam maar zeker toe tot bijna twee derde van de bijdragen. Dat lag niet zozeer aan een minder streng redactiebeleid; jaarlijks werden vele tientallen aangeboden artikelen geweigerd. Het lag aan het groeiend aantal wetenschappelijk medewerkers aan Nederlandse universiteiten dat hun producten wilde slijten, terwijl in de jaren tachtig ook het publieke debat over Nederlands beleid en het grote buitenland in bredere kring werd gevoerd.

J.J.C. Voorhoeve (hoofdredacteur 1991-1994)
Joris Jacob Clemens (Joris) Voorhoeve (1945) oefende ruim drieënhalf jaar (1991-zomer 1994) het hoofdredacteurschap uit van de Internationale Spectator. Een belangrijk element van de herstructurering van het redactioneel proces onder Voorhoeve was de instelling van een kernredactie die wekelijks bijeenkwam om lopende zaken te bespreken en snel tot redactionele besluitvorming te komen. De kernredactie bestond uit de twee eindredacteuren, de hoofdredacteur en een extra redacteur.

Joris Voorhoeve in 1989. Wikimediacommons
Joris Voorhoeve in 1989. Wikimediacommons

Hoofdredacteur Voorhoeve streefde naar een zekere dynamisering en professionalisering van de uitgave van het blad. In feite was de verantwoordelijke uitgever, net zoals vroeger het NGIZ, nu het Instituut Clingendael. Marketing – voor zover men daarvan kon spreken – was de verantwoordelijkheid van de eindredactie, die sinds jaar en dag twee keer per jaar een (steeds kostbaardere) advertentie mocht laten plaatsen op een redactionele pagina in NRC Handelsblad en de Volkskrant, hetgeen via het Antwoordnummer wel een behoorlijk aantal nieuwe abonnees opleverde.

In januari 1993 stak de nieuwe uitgever Van Gorcum het blad in een geheel nieuw jasje: het cahier-formaat werd vervangen door een min of meer A4-magazine-formaat, met een flitsendere opmaak voor het binnenwerk.

De in het kader van de nieuwe koers doorgevoerde afschaffing van auteurshonoraria bleek geen negatieve gevolgen te hebben. Trots vermeldt het jaarverslag over 1994 dat de 162 auteurs van 11 columns, 87 artikelen, 69 boekbesprekingen en 7 bijdragen aan de rubriek Respons afkomstig waren van zo’n 80 verschillende vakgroepen, instituten, ministeries en overige werkkringen.

A. van Staden (hoofdredacteur 1995-2005)

Alfred van Staden in 1994. © Wikimediacommons
Alfred van Staden in 1994. © Wikimediacommons

Alfred (Fred) van Staden zou vanaf januari 1995 een volle tien jaar het tweespan van Instituut Clingendael en de Internationale Spectator trekken. Onder de nieuwe hoofdredacteur werd het redactioneel beleid verder gestroomlijnd. Bij de acquisitie en beoordeling van artikelen zou scherper gekeken moeten worden of de kopij zou voldoen aan het criterium van de internationale dimensie, ook en juist als het ging om landenstudies of regionale invalshoeken.

Ook de redactionele structuur werd strakker: de diverse deelredacties werden afgeschaft, met een optie van toetreding tot de redactieraad, die voortaan eens per kwartaal in plaats van eens per maand ging vergaderen.

Per 1 januari 2005 was het (digitaal) zover. Een eigen website – www.internationalespectator.nl – werd gelanceerd. Abonnees konden door een code toegang tot de inhoud van het blad krijgen, met alle bijdragen vanaf 2000. Het blad zelf kreeg ook een gewijzigde opmaak. De voorpagina bestond in plaats van het venster met korte titels nu uit een relevante, geënsceneerde foto met onderwerpsaanduidingen. Ook het binnenwerk werd wat flitsender met zogeheten streamers (korte uitgelichte zinnetjes) om de inhoud nog meer accent te geven.

J.W. de Zwaan (hoofdredacteur 2005-2011)
De nieuwe directeur-hoofdredacteur per 1 september 2005 werd prof. dr. Jaap Willem (Jaap) de Zwaan (1949). In het algemeen stond het redactioneel beleid onder De Zwaan in het teken van continuïteit. Paginabeheersing bleef belangrijk, met een streven naar artikelen van gemiddeld vier à vijf pagina’s in druk.

Jaap de Zwaan in 2015. Universal Peace Federation USA - Flickr
Jaap de Zwaan in 2015. © Universal Peace Federation USA / Flickr

Een noviteit was de invoering in 2009 – op initiatief van de eindredactie – van een maandelijkse filmrubriek, waarin telkens een serieuze speelfilm of documentaire met een relevant thema voor internationale betrekkingen en ontwikkelingen onder de loep werd genomen. Wat betreft visuele zaken: steeds vaker werden foto’s in het blad geplaatst om de lezer uit te nodigen ook de tekst tot zich te nemen.

Het onder Fred van Staden ingezette beleid van ‘clustervorming’ (naast losse artikelen aandacht voor één of meer thema’s per aflevering) werd met kracht voortgezet, vooral om het accent te leggen op nieuwe stromingen, begrippen en onderwerpen in de internationale betrekkingen.

Een bijna-incident deed zich in 2011 voor toen de achterzijde van het omslag van het novembernummer werd gesierd met een veelkleurige advertentie voor de F-35 van de Amerikaanse vliegtuigbouwer Lockheed. Na enkele interne en externe protesten plaatste de redactie in het decembernummer een uitleg waarin de verantwoordelijkheid voor plaatsing bij de externe advertentiewerving werd gelegd.

Hoofdredacteur Jan Rood (2011-2020)

Jan Rood
Jan Rood

In het eerste kwartaal van 2011 droeg Jaap de Zwaan het hoofdredacteurschap van de Internationale Spectator over aan Jan Rood om zich geheel te kunnen wijden aan zijn directeurschap van Instituut Clingendael. Net als Van Staden zou De Zwaans opvolger tien jaar als hoofdredacteur aanblijven: het decennium van Jan Rood.

Van papieren naar digitale Spectator
In december 2014 verschijnt de laatste papieren aflevering van de Internationale Spectator. Niet papierschaarste – eind jaren veertig nog een probleem – leidde tot het besluit 100 procent digitaal te gaan, maar een combinatie van twee ontwikkelingen: de gestage en bijna onherroepelijke achteruitgang van het aantal betalende abonnees op de steeds duurdere papieren versie enerzijds en anderzijds het toenemend gebruik van digitale communicatiemiddelen bij een veel groter potentieel lezerspubliek – in het bijzonder de jongere generaties.

De laatste papieren versie van de Internationale Spectator in december 2014.
De laatste papieren versie van de Internationale Spectator in december 2014.

En zo viel in 2014 het besluit om het decembernummer als laatste aflevering op papier te drukken. Voorts wordt de digitale Spectatorlezer opmerkzaam gemaakt op het uitgebreide online archief: “voor nog meer duiding en diepgang bij de internationale ontwikkelingen van vandaag en morgen”, alsmede op de nieuwsbrief, waar de lezer zich vanaf dan (januari 2015) gratis voor kan aanmelden.

Van digitale edities naar dossiers
De eerste edities van de gratis digitale Internationale Spectator waren in 2015 precies dat: een maandelijkse digitale uitgave met tien tot vijftien analyses, besprekingen en opinies, fraai opgemaakt door vormgevingsbureau Textcetera. Dit betekende echter dat er net zoals vroeger slechts één publicatiemoment per maand was, wat wellicht veel tegelijk was voor de doelgroep. Daarom werd er in hetzelfde jaar voor gekozen om de bundeling van artikelen te bewaren voor dossiers en gedurende de hele maand andersoortige artikelen te publiceren zoals men wellicht mocht verwachten van een online magazine.

Gaandeweg werden de dossiers in delen gepubliceerd onder de noemer ‘serie’ om de lezer niet in één keer te overstelpen met vijf tot tien online bijdragen van 2000 woorden. Na de separate afleveringen wordt de serie alsnog gebundeld tot dossier, voorzien van een cover gemaakt door ontwerpbureau de Designpolitie.

dossiers

Van Internationale Spectator naar Clingendael Spectator
In 2017 ontstond binnen Instituut Clingendael de ambitie om de Spectator ook te kunnen inzetten als visitekaartje over de grens. Vanaf 2017 kent de website daarom een voor zover bekend unieke constructie in het medialandschap waarbij de lezer met een Nederlandstalige browser zowel de Engels- als Nederlandstalige artikelen ziet, terwijl de bezoeker met een browser in iedere andere taal zich in een volledig Engelstalige omgeving bevindt.

Vanwege de kracht van merknaam Clingendael werd gekozen om in 2017 de Internationale Spectator na zeventig jaar om te dopen tot Clingendael Spectator om met kwalitatief hoogwaardige artikelen nu ook internationaal een bijdrage te leveren aan onafhankelijke meningsvorming over actuele ontwikkelingen op het wereldtoneel.

Hoofdredacteur Peter van Ham

Peter van Ham
Peter van Ham

Wegens pensionering verliet Jan Rood in 2020 het Instituut Clingendael en na tien jaar hoofdredacteurschap nam hij min of meer automatisch ook afscheid van de Clingendael Spectator. Hij werd opgevolgd door de veteraan-Clingendaeler Peter van Ham.

Het aantal publicaties van de Spectator – in de vorm van analyses, columns, opinies, recensies en dossiers – bedraagt ook onder zijn leiding rond de honderd per jaar, waarvan ruim de helft in het Nederlands en het overige in het Engels geschreven. De publicaties kunnen rekenen op een steeds groter bereik. Zo groeide het aantal bezoekers van de website van ruim 140.000 in 2020 naar 440.000 in 2021, en steeg het aantal unieke paginabezoeken van 270.00 in 2020 naar 640.000 in 2021. Het totaal aantal volgers via de sociale mediakanalen en nieuwsbrief steeg van 10.500 in 2020 naar 12.500 in 2021.

De redactie zet onder Van Ham nog meer in op een divers aanbod aan publicaties. Analytische artikelen worden afgewisseld met opiniestukken, boek- en filmrecensies, debatten over prikkelende stellingen (‘Nederland moet kiezen voor kernenergie’) of series met internationale auteurs die de gevolgen van het vertrek van wereldleiders als Donald Trump of Angela Merkel tegen het licht houden.

dossiers

Terugblik in een notendop
Wat 75 jaar geleden begon als een gestencild blaadje met een beknopt overzicht van het wereldnieuws – als experiment van het net opgerichte NGIZ – is als Clingendael Spectator uitgegroeid tot een erkend en gewaardeerd podium voor het debat over internationale politiek.

De Spectator heeft in deze tijd een eigen redactionele koers gevaren, maar nog altijd onder de uiteindelijke (eind)verantwoordelijkheid van de directeur van Instituut Clingendael. Als instituut staat Clingendael voor gedegen onderzoek, met het oog op de actualiteit en de directe toepassing op het (Nederlandse) beleid.

Wie de vele jaargangen van de Spectator doorbladert, valt deze leidraad direct op: geen al te academische analyses of droge beschouwingen, maar publicaties die worden gedragen door de vraag wat nieuwe ontwikkelingen in Europa en de wereld betekenen voor ons kleine landje, en hoe de Nederlandse belangen het beste kunnen worden behartigd.

De Clingendael Spectator is geen serieuze mijnheer die wel even zal uitleggen hoe de wereld in elkaar steekt, maar een gastvrij blad voor wereldburgers waar debat centraal staat, en meningen mogen botsen. Dat is hard nodig, en dat blijft ook wel eventjes zo.

Gerard J. Telkamp en Peter A. Schregardus zijn gepensioneerd eindredacteur van de Internationale/Clingendael Spectator. Voor de jaren na 2012/2014/2018 hebben zij dankbaar gebruik gemaakt van informatie en tekstsuggesties van de huidige eind- en hoofdredactie.

Authors

Gerard J. Telkamp
Historicus en voormalig eindredacteur van de Internationale Spectator
Peter Schregardus
Voormalig eindredacteur Clingendael Spectator