Heeft het Westen de Russische invasie uitgelokt?
Serie Conflict en Fragiele Staten

Heeft het Westen de Russische invasie uitgelokt?

13 Sep 2022 - 13:59
Photo: NAVO-training in Letland in 2019. © NATO
Terug naar archief

In hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt? Hoe zou deze oorlog kunnen eindigen? En hoe moet het Westen zich nadien verhouden tot het Rusland van Vladimir Poetin? Een half jaar na het begin van de Russische invasie legt de Clingendael Spectator deze drie vragen voor aan zeven vooraanstaande experts. In deze serie worden hun antwoorden gepresenteerd. In de eerste aflevering: in hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt?



banner
Het Westen heeft de Russische invasie niet of nauwelijks uitgelokt met de NAVO-uitbreiding. Het klopt dat NAVO-troepen gestationeerd in Oekraïne in de Russische perceptie een rechtstreekse bedreiging voor de veiligheid van Rusland zouden betekenen. Daar was echter voordat de oorlog uitbrak geen sprake van. Ondanks het ongewijzigde NAVO ‘open deur’-beleid waren er geen concrete plannen om Oekraïne op afzienbare termijn in het bondgenootschap op te nemen.

Poetin heeft de mythe rondom de ‘gebroken belofte’ over oostwaartse NAVO-uitbreiding wel als voorwendsel voor de invasie opgevoerd. Uit zijn latere handelwijze en retoriek over “denazificatie” werd echter duidelijk dat het niet om de NAVO ging maar dat Poetin Oekraïne als historisch Russisch gebied beschouwt dat hij onder controle wil krijgen.1  Russische politici hebben inmiddels zelf ook aangegeven dat de oorlog door zal gaan zelfs als Oekraïne formeel van NAVO-lidmaatschap afziet.2  De lauwe Russische reactie op de oostwaartse uitbreiding van de NAVO met buurland Finland en Zweden is wat dit betreft ook indicatief.

banner
Van uitlokking door het Westen is geen sprake geweest. De uitbreiding van de NAVO deed recht aan de herwonnen soevereiniteit van de staten in Midden- en Oost-Europa, die zich door het politiek en economische failliet van het Sovjetimperium tussen 1989 en 1991 hebben kunnen onttrekken aan de onderhorige status die hun sinds het Weense Congres
3  in 1815 was opgedrongen.

Het was het Kremlin dat dankzij de stijgende olieprijzen op zoek kon naar wraak op de geschiedenis. De NAVO-uitbreiding was daarbij niet meer dan een alibi. De basis voor de invasie ligt primair in Poetins staatsideologie, die alleen al het blote staatkundige bestaan van Oekraïne ontkent en zich niet kan neerleggen bij het verlies van Ruslands imperiale grootheid. De invasie is, kortom, een uiting van gewelddadig revanchisme waaraan het Westen niet kon toegeven op straffe van zijn eigen geloofwaardigheid.
 

banner
Het Westen, met name de VS, heeft een serieuze rol gespeeld in de escalatie naar de Russische invasie. De recente geschiedenis laat zien hoe – hoewel ook Rusland ontegenzeggelijk heeft bijgedragen aan de politiek van wantrouwen (denk aan de oorlog in Tsjetsjenië van 1994) ­– de Verenigde Staten telkens kozen voor de harde lijn.

Dat begon in 1990 met het “to hell with that” van president George H. W. Bush als reactie op de vraag of hij bereid was tot een compromis te komen met Moskou over de NAVO, en president Bill Clintons afwijzing van het Partnership for Peace als alternatieve Europese veiligheidsstructuur. De snelle uitbreiding van de NAVO tot aan de Russische grens en de wijze waarop – ondanks de ‘rode lijn’ van Moskou – Oekraïne vanaf 2017 geïntegreerd werd in de commandostructuren van de NAVO duiden erop dat het Westen een politiek van provocatie niet schuwde.

De oorlog in Oekraïne toont ons trouwens niet alleen de kille agressie van Rusland, maar ook het Westerse failliet. Ook wij pleegden de afgelopen decennia onrechtmatige militaire invasies zodra onze ‘rode veiligheidslijn’ in zicht kwam – met vele burgerdoden als gevolg.

banner
Ik denk dat er in plaats van uitlokking eerder sprake was van een traditioneel veiligheidsdilemma. Het Westen heeft zeker niet altijd rekening gehouden met de Russische bezorgdheden. Toch moeten we enkele factoren in de gaten houden.

Eén: in de jaren negentig pleitten nationalisten in Moskou openlijk voor de terugkeer van een imperium. Twee: dat joeg de Oost-Europese landen de stuipen op het lijf. Drie: zij hadden het soeverein recht om zich bij organisaties aan te sluiten Vier: Rusland zelf was ook bezig met het heropbouwen van het CSTO-bondgenootschap4 . Vijf: Rusland heeft zich niet gehouden aan de Istanboelverklaring van 19995 , die voorzag in respect voor mensenrechten en andere hervormingen.

Dit is geen zwart-witverhaal, maar een verhaal met veel grijstinten. Aan de grondslag ligt echter de onafwendbaarheid van conflict als gevolgen van kenterende machtsbalansen, de Russische aftocht in de jaren negentig van de 20e eeuw, en het herstel nadien.

banner
Dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt gaat te ver. Artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties geeft elke soevereine staat het recht op zelfverdediging – dus ook aan Oekraïne. Ook Rusland heeft de territoriale onschendbaarheid van Oekraïne ooit erkend.

Wat ook te ver gaat, is de argumentatie dat invloedsferen in de 21ste eeuw niet meer zouden bestaan, dat oorlog ‘niet meer van deze tijd is’ en dat kernwapens er tegenwoordig niet meer toe doen. Dat getuigt van intellectuele luiheid, en dissociatie van de realiteit.

Er is vrij recent onderzoek gedaan, onder andere door de historicus Mary Sarotte, naar toezeggingen die door James Baker (de Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken onder president George H.W. Bush) aan Sovjetleider Michail Gorbatsjov zijn gedaan tijdens het beroemde gesprek op 9 februari 1990: de NAVO zou in ruil voor Duitse hereniging “not one inch” naar het oosten opschuiven.6

Er is reeds geopperd dat aangezien het Warschaupact toen nog bestond, hij nooit landen als Polen bedoeld kon hebben, maar die landen dachten er toen al heel anders over. Ook Strobe Talbott, Bakers opvolger onder Bill Clinton, vond niet dat de NAVO moest stoppen; hij was voor lidmaatschap van de Baltische staten. Sarotte concludeert dat we te hard van stapel zijn gelopen, maar gaat niet zo ver dat de NAVO, laat staan Oekraïne, iets zou hebben uitgelokt.

banner
Het gaat te ver om te beargumenteren dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt, maar het heeft wel een vruchtbare bodem gelegd voor antiwesterse propaganda. Met name in de jaren negentig was de NAVO-uitbreiding zeer omstreden en werd het door onder andere George Kennan, de architect van de indammingsstrategie tijdens de Koude Oorlog, als een “policy error of historic proportions” gezien. Dit zou volgens hem tot een self-fulfilling prophecy leiden: de Russen zouden zich bedreigd voelen en juist dat zou tot agressie leiden. Circa honderd Amerikaanse staatslieden en ook de onlangs overleden Sovjetleider Michail Gorbatsjov dachten er hetzelfde over.

Na de uitbreiding van de NAVO is aan westerse zijde te weinig aandacht geweest voor de impact die dat zou kunnen hebben op Rusland, wat er ook toe leidde dat in 2008 tijdens de NAVO-top in Boekarest te weinig rekening is gehouden met een mogelijke Russische reactie op het perspectief van lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië. Vervolgens heeft het Westen de rode lijn die Poetin in het najaar van 2021 in dit opzicht trok, onderschat.

banner

Op 24 januari 2022 betichtte Poetin “onverantwoordelijke Westerse politici” van het creëren van “fundamentele dreigingen”, zoals het verschuiven van de militaire infrastructuur van de NAVO naar de Russische grens. Er kan enig begrip worden opgebracht voor de klap die de ondergang van de Sovjet-Unie veroorzaakte en de vijandigheid ten opzichte van het Westen die ontstond door de uitbreiding van de NAVO en de EU, door niet-gemandateerde interventies (Kosovo) en door steun aan democratiseringsbewegingen in de voormalige Russische invloedssfeer.

Maar elke begrip verviel toen Rusland de Krim annexeerde, de opstandelingen in de Donbas actief ging steunen en in 2022 een oorlog tegen Oekraïne begon. Zeker voor een lid van de VN-Veiligheidsraad is dit onacceptabel. Ongetwijfeld is het Westen een aantal malen over de schreef gegaan, maar Rusland heeft voortdurend de confrontatie met andere landen gezocht, zoals Georgië en Moldavië. De oorlog is niet uitgelokt, maar vooral geworteld in revanchisme en militarisme met diepe historische wortels.