Heeft het Westen de Russische invasie uitgelokt?
In hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt? Hoe zou deze oorlog kunnen eindigen? En hoe moet het Westen zich nadien verhouden tot het Rusland van Vladimir Poetin? Een half jaar na het begin van de Russische invasie legt de Clingendael Spectator deze drie vragen voor aan zeven vooraanstaande experts. In deze serie worden hun antwoorden gepresenteerd. In de eerste aflevering: in hoeverre heeft het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie uitgelokt?
Het Westen heeft de Russische invasie niet of nauwelijks uitgelokt met de NAVO-uitbreiding. Het klopt dat NAVO-troepen gestationeerd in Oekraïne in de Russische perceptie een rechtstreekse bedreiging voor de veiligheid van Rusland zouden betekenen. Daar was echter voordat de oorlog uitbrak geen sprake van. Ondanks het ongewijzigde NAVO ‘open deur’-beleid waren er geen concrete plannen om Oekraïne op afzienbare termijn in het bondgenootschap op te nemen.
Poetin heeft de mythe rondom de ‘gebroken belofte’ over oostwaartse NAVO-uitbreiding wel als voorwendsel voor de invasie opgevoerd. Uit zijn latere handelwijze en retoriek over “denazificatie” werd echter duidelijk dat het niet om de NAVO ging maar dat Poetin Oekraïne als historisch Russisch gebied beschouwt dat hij onder controle wil krijgen.1
Russische politici hebben inmiddels zelf ook aangegeven dat de oorlog door zal gaan zelfs als Oekraïne formeel van NAVO-lidmaatschap afziet.2
De lauwe Russische reactie op de oostwaartse uitbreiding van de NAVO met buurland Finland en Zweden is wat dit betreft ook indicatief.
Van uitlokking door het Westen is geen sprake geweest. De uitbreiding van de NAVO deed recht aan de herwonnen soevereiniteit van de staten in Midden- en Oost-Europa, die zich door het politiek en economische failliet van het Sovjetimperium tussen 1989 en 1991 hebben kunnen onttrekken aan de onderhorige status die hun sinds het Weense Congres3
in 1815 was opgedrongen.
Het was het Kremlin dat dankzij de stijgende olieprijzen op zoek kon naar wraak op de geschiedenis. De NAVO-uitbreiding was daarbij niet meer dan een alibi. De basis voor de invasie ligt primair in Poetins staatsideologie, die alleen al het blote staatkundige bestaan van Oekraïne ontkent en zich niet kan neerleggen bij het verlies van Ruslands imperiale grootheid. De invasie is, kortom, een uiting van gewelddadig revanchisme waaraan het Westen niet kon toegeven op straffe van zijn eigen geloofwaardigheid.
Het Westen, met name de VS, heeft een serieuze rol gespeeld in de escalatie naar de Russische invasie. De recente geschiedenis laat zien hoe – hoewel ook Rusland ontegenzeggelijk heeft bijgedragen aan de politiek van wantrouwen (denk aan de oorlog in Tsjetsjenië van 1994) – de Verenigde Staten telkens kozen voor de harde lijn.
Dat begon in 1990 met het “to hell with that” van president George H. W. Bush als reactie op de vraag of hij bereid was tot een compromis te komen met Moskou over de NAVO, en president Bill Clintons afwijzing van het Partnership for Peace als alternatieve Europese veiligheidsstructuur. De snelle uitbreiding van de NAVO tot aan de Russische grens en de wijze waarop – ondanks de ‘rode lijn’ van Moskou – Oekraïne vanaf 2017 geïntegreerd werd in de commandostructuren van de NAVO duiden erop dat het Westen een politiek van provocatie niet schuwde.
De oorlog in Oekraïne toont ons trouwens niet alleen de kille agressie van Rusland, maar ook het Westerse failliet. Ook wij pleegden de afgelopen decennia onrechtmatige militaire invasies zodra onze ‘rode veiligheidslijn’ in zicht kwam – met vele burgerdoden als gevolg.
Ik denk dat er in plaats van uitlokking eerder sprake was van een traditioneel veiligheidsdilemma. Het Westen heeft zeker niet altijd rekening gehouden met de Russische bezorgdheden. Toch moeten we enkele factoren in de gaten houden.
Eén: in de jaren negentig pleitten nationalisten in Moskou openlijk voor de terugkeer van een imperium. Twee: dat joeg de Oost-Europese landen de stuipen op het lijf. Drie: zij hadden het soeverein recht om zich bij organisaties aan te sluiten Vier: Rusland zelf was ook bezig met het heropbouwen van het CSTO-bondgenootschap4 . Vijf: Rusland heeft zich niet gehouden aan de Istanboelverklaring van 19995 , die voorzag in respect voor mensenrechten en andere hervormingen.
Dit is geen zwart-witverhaal, maar een verhaal met veel grijstinten. Aan de grondslag ligt echter de onafwendbaarheid van conflict als gevolgen van kenterende machtsbalansen, de Russische aftocht in de jaren negentig van de 20e eeuw, en het herstel nadien.
Dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt gaat te ver. Artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties geeft elke soevereine staat het recht op zelfverdediging – dus ook aan Oekraïne. Ook Rusland heeft de territoriale onschendbaarheid van Oekraïne ooit erkend.
Wat ook te ver gaat, is de argumentatie dat invloedsferen in de 21ste eeuw niet meer zouden bestaan, dat oorlog ‘niet meer van deze tijd is’ en dat kernwapens er tegenwoordig niet meer toe doen. Dat getuigt van intellectuele luiheid, en dissociatie van de realiteit.
Er is vrij recent onderzoek gedaan, onder andere door de historicus Mary Sarotte, naar toezeggingen die door James Baker (de Amerikaanse minister van Buitenlandse zaken onder president George H.W. Bush) aan Sovjetleider Michail Gorbatsjov zijn gedaan tijdens het beroemde gesprek op 9 februari 1990: de NAVO zou in ruil voor Duitse hereniging “not one inch” naar het oosten opschuiven.6
Er is reeds geopperd dat aangezien het Warschaupact toen nog bestond, hij nooit landen als Polen bedoeld kon hebben, maar die landen dachten er toen al heel anders over. Ook Strobe Talbott, Bakers opvolger onder Bill Clinton, vond niet dat de NAVO moest stoppen; hij was voor lidmaatschap van de Baltische staten. Sarotte concludeert dat we te hard van stapel zijn gelopen, maar gaat niet zo ver dat de NAVO, laat staan Oekraïne, iets zou hebben uitgelokt.
Het gaat te ver om te beargumenteren dat het Westen met de NAVO-uitbreiding de Russische invasie heeft uitgelokt, maar het heeft wel een vruchtbare bodem gelegd voor antiwesterse propaganda. Met name in de jaren negentig was de NAVO-uitbreiding zeer omstreden en werd het door onder andere George Kennan, de architect van de indammingsstrategie tijdens de Koude Oorlog, als een “policy error of historic proportions” gezien. Dit zou volgens hem tot een self-fulfilling prophecy leiden: de Russen zouden zich bedreigd voelen en juist dat zou tot agressie leiden. Circa honderd Amerikaanse staatslieden en ook de onlangs overleden Sovjetleider Michail Gorbatsjov dachten er hetzelfde over.
Na de uitbreiding van de NAVO is aan westerse zijde te weinig aandacht geweest voor de impact die dat zou kunnen hebben op Rusland, wat er ook toe leidde dat in 2008 tijdens de NAVO-top in Boekarest te weinig rekening is gehouden met een mogelijke Russische reactie op het perspectief van lidmaatschap voor Oekraïne en Georgië. Vervolgens heeft het Westen de rode lijn die Poetin in het najaar van 2021 in dit opzicht trok, onderschat.
Op 24 januari 2022 betichtte Poetin “onverantwoordelijke Westerse politici” van het creëren van “fundamentele dreigingen”, zoals het verschuiven van de militaire infrastructuur van de NAVO naar de Russische grens. Er kan enig begrip worden opgebracht voor de klap die de ondergang van de Sovjet-Unie veroorzaakte en de vijandigheid ten opzichte van het Westen die ontstond door de uitbreiding van de NAVO en de EU, door niet-gemandateerde interventies (Kosovo) en door steun aan democratiseringsbewegingen in de voormalige Russische invloedssfeer.
Maar elke begrip verviel toen Rusland de Krim annexeerde, de opstandelingen in de Donbas actief ging steunen en in 2022 een oorlog tegen Oekraïne begon. Zeker voor een lid van de VN-Veiligheidsraad is dit onacceptabel. Ongetwijfeld is het Westen een aantal malen over de schreef gegaan, maar Rusland heeft voortdurend de confrontatie met andere landen gezocht, zoals Georgië en Moldavië. De oorlog is niet uitgelokt, maar vooral geworteld in revanchisme en militarisme met diepe historische wortels.
- 1Brookings, ‘One. More. Time. It’s not about NATO‘, 26 juli 2022.
- 2Reuters, ‘Russia can't stop war, even if Ukraine drops NATO hopes -Putin ally’, 26 augustus 2022.
- 3Het Congres van Wenen of Weens Congres werd na de val van Napoleon in 1814 en 1815 gehouden door de overwinnende mogendheden Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk met als doel de Europese vrede op effectieve wijze gezamenlijk te regelen en vast te leggen. Het congres besloot over de kwestie van de naoorlogse grenzen, de invoering van grondwetten en de oprichting of opheffing van middelgrote staten.
- 4CSTO staat voor de Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid.
- 5OSCE, Istanbul Document, 19 november 1999.
- 6Ko Colijn, ‘In 1989 had de NAVO Rusland moeten omarmen, schrijft deze Amerikaanse historica’, NRC, 25 augustus 2022.
23 Reacties
Load comments
En het economisch perspectief dan?
Ongelooflijk dat geen van deze zgn experts de economische en politieke machtsstructuren van Rusland meenemen in hun verhaal. Rusland is een eenzijdige economie, afhankelijk van olie en gasexports, waarvan sinds 2014 aanzienlijke hoeveelheden zijn gevonden in Oekraïne, dat nog niet de infrastructuur heeft ontwikkeld om daar geld aan te verdienen. Zodra dat het geval is, schaadt dat de concurrentie positie van Russische olie en gasmaatschappijen. Niemand hier lijkt te denken dat dat een overweging kan zijn voor de Rusland en haar elite, die beiden afhankelijk zijn van hun monopoliepositie?
invloed van Amerika
Meteen na de tweede wereldoorlog heeft Amerika Europa ingepakt met o.a. het Marshallplan, waarbij ik getuige ben geweest als medewerker van Bunge Amsterdam. Amerikaans imperialisme is en zal altijd blijven zoals Raoul Hedebouw lid van het Belgisch parlement heel uitvoerig uit de doeken heeft gedaan.
Ik heb zaken gedaan met Amerika en "money" is het belangrijkste.
Inmiddels ben ik 93 lees dagelijks de NRC en weet hoe de westerse wereld wordt gemanipuleerd door onze Amerikaanse "vrienden" IK zal het niet meemaken maar CHINA wordt de wereld bepaler.
Hoe dan, invasie uitlokken?
Sinds wanneer is het normaal om (enig) begrip op te brengen voor een aartsleugenaar annex bedrieger? Nogal wiedes, dat Poetin aanleidingen zoekt om zijn agressie (tegen de rest van de wereld) te rechtvaardigen. Dat hebben diverse dictators voor hem ook gedaan. Elk begrip voor Rusland is sedert het neerhalen van MH17 en de daarop volgende Russische polemiek vervallen. Daarnaast is Oekraïne een soevereine staat, Hoe dan, uitlokken? Alle andere verdachtmakingen en verwijzingen doen natuurlijk helemaal niets af aan deze botte, ongehoorde en beschamende Russische invasie. Overigens staat in Rusland op het bezigen van het woord 'invasie' in Oekraïne jarenlange gevangenisstraf... Dat heeft het Westen zeker óók uitgelokt?
Russische dreiging
De Russische-staat is zowel repressief naar haar eigen burgers als naar haar omgeving. Op 31 maart 2022 zei Salome Zoerabisjvili, president van Georgië hierover: "Rusland begrijpt niet dat hoe meer ze agressief zijn t.o.v. hun buurstaten, hoe meer de buurstaten kijken naar de geciviliseerde wereld, lees de EU", (CNN/Amanpoor). Putin is geen gewone staatsman, het is een crimineel. Lees bijvoorbeeld: "The less you know the better you sleep" van David Satter, 'Russia's road to terror and dictatorship under Yeltsin and Putin'. Als Amerika er niet was geweest spraken we nu Duits.
Oekraine
Jolle Demmers beweert dat Oekraïne sinds 2017 in de NAVO commandostructuur is geïntegreerd. Hoe komt ze daarbij? Daar is geen sprake van. Alleen volwaardige NAVO-leden leveren militairen aan de commandostructuur. Van een “vooraanstaande expert” verwacht ik meer kennis over de feiten. Verder ben ik het zeer eens met de analyse van Hubert Smeets die de spijker op de kop slaat.
Invasie Oekraïne
Interessant zoveel uiteenlopende reacties en leerzaam
Eindconclusie, wat leren we hiervan.??
Wat een prachtig mooi pallet van meningen, allen waar, maar ook relevant in het uiteindelijke spel zoals het zich (heeft) ontwikkeld??
Ben bang dat de westerse ( Amerikaanse ) drang tot "gelijk en dominantie" weinig ruimte laat/liet voor andere meningen en zeker niet voor tijdig diplomatiek overleg . Dank voor dit goede initiatief en ben benieuwd naar het vervolg. AG - Eindhoven, Eu -tafel lid.
Oekraineoorlog
Ik vind dit een eenzijdig en incompleet verhaal.
Wij, het Westen, onder aanvoering van de VS, hebben deze oorlog vooral aan onszelf te wijten. We hadden na Gorbatshov een stuk slimmer moeten acteren. Erg jammer dat we daartoe niet in staat zijn geweest (ondanks de bemoeienissen van Muti Merkel, die woonde er trouwens ook het dichtste bij..) En daar doet ook de Krim niets aan af, dat was al Rusland. (Een try-out out van Poetin?)
Oekrainse Taalwet is onverenigbaar met Europese waarden, zoals v
In 2016 heeft 61 procent van de Nederlandse bevolking Nee gestemd tegen het associatieverdrag. Een belangerijk punt is dat de EU uitbreiding te snel ging en dat deze bij nieuwe lidtstaten ( Roemenie) gewoon nog niet was afgerond. Dus eerst de boel op orde, voordat je verder gaat met uitbreiden. Tijdens het Oekraine debat in de Balie werd ook de vraag gesteld waarom er alleen aan Oekraine en niet ook aan Rusland een associatievedrag werd aangeboden. Hoe dan ook , het associatie verdrag had nooit mogen worden geratificeerd. Rutte houdt zich inmiddels niet eens aan zijn eigen inlgevel. Daarnaast heeft de EU de spijker volledig misgeslagen door Europese waarden niet serieus te nemen. Als de Russischtaligen in de Baltische staten net zoals in Belgie gelijkheid zouden genieten en indien Oekraine ditzelfde model had gevolgd, ( meertalig zoals Belgie en de EU etc ) dan waren er minder spanningen. Juist in een dergelijk conflict is het van belang aan te tonen, dat Russisch spreken, Ethnisch Rus zijn niet gelijk staat aan steun voor Poetin. Je moet Russen een uitweg bieden, dit doe je niet door hun taal en cultuur te verbieden. Oekraine heeft het gebruik van Russisch in de handel verboden, Russische muziek mag niet worden afgespeeld op de radio en ook het Russischtalig onderwijs wordt ontmanteld. Ook kleine taalminderheden zoals Hongaren en Roemenen worden door Oekraine simpelweg tot colletaral damage gemaakt. In elk geval staat vast dat Oekraine zich door haar taalwet op geen enkele manier houdt aan die Europese waarden, zoals vrijheid, democratie en mensenrechten, waar zij steeds aan appeleert. Oekraine heeft geen recht om juist deze spelregels, die in Europese vedragen zijn vastgelegd te negeren. Ook als Eu-kandidaat lid heeft Oekraine geen geloofwaardige inspanningen verricht, zoals het ongedaan maken van de taalwet, Kijktip Why is Ukraine the West's Fault uit 2015? Featuring John Mearsheimer. Deze staat gewoon op youtube
Debat inzake Oekraïne
Van uitlokking door het Westen van de Russische oorlog in Oekraïne is geen sprake; te bespottelijk voor woorden. De oorlog is een besluit dat Poetin zonder enige bedreiging of aanleiding op zekere dag welbewust heeft genomen. Menigeen in het Westen wijst ter verklaring van de oorlog graag en vooral naar de NAVO-uitbreiding in de richting van, zoals de Russen dat graag uitdrukken, de ‘poorten van Moskou’.
Zeker, de uitbreiding van de NAVO heeft de betrekkingen met Moskou geen goed gedaan. Al sinds het eerste decennium van deze eeuw maakte Poetin hierover zijn misnoegen bekend. Tot op zekere hoogte kan men enig begrip hebben voor de door Rusland geuite veiligheidszorgen. Een afgewogen, behoedzaam begrip is altijd verstandig als je als Westen de verstandhouding met Moskou goed wil houden. Maar begrip voor Moskous veiligheidszorgen dient het eigen veiligheidsbeleid niet te doorkruisen. Al helemaal niet in het besef, dat de Russische veiligheidsbehoeften in het algemeen onverzadigbaar zijn (Rusland is niet voor niks zo omvangrijk!) en substantiële Westerse tegemoetkomingen in het bijzonder voor de westelijke buurlanden van Rusland onontkoombaar gevaarlijke implicaties zouden hebben.
De NAVO-uitbreiding was als bekend geheel in overeenstemming met het geldende principe van de soevereiniteit van staten, met inbegrip van de in de Slotakte van Helsinki uit 1975 met zoveel woorden geformuleerde vrijheid van een staat “to be or not to be a party to treaties of alliance”. Dit principe en nog vele andere werden door Moskou plechtig onderschreven, maar dus later met de oorlog tegen Oekraïne (feitelijk al sinds 2014) compleet geschonden, evenals het Boedapest Memorandum. Dit ondanks de niet-aflatende inspanning door de bondgenoten door de jaren heen, o.a. ook in de OVSE, om begrip te tonen voor Ruslands veiligheidszorgen.
Het idiote in deze discussie is, dat vele dozijnen al dan niet academisch gevormde analisten en Poetinbegrijpers telkens weer opnieuw alle begrip weten op te brengen voor die Russische veiligheidszorgen. Zelden of nooit tonen deze analisten serieuze belangstelling voor de veiligheidszorgen van de kleinere, zwakkere buurstaten van Rusland, die alleen al op grond van hun eigen geschiedenis alle reden hadden om te opteren voor het NAVO- (en EU-)lidmaatschap. Graag stelt menigeen uit deze groep, in navolging van Moskous propaganda, de NAVO-uitbreiding beeldend voor in de vorm van een bulldozer die maar oostwaarts doordendert. Terwijl men genoemd proces vanuit omgekeerd perspectief ook kan typeren als een massale trek NAAR HET WESTEN. Weg van de oude onderdrukkende macht Sovjet-Unie/Rusland, weg van de ellendige jaren van bezetting, dictatuur, politiestaat en armoede, weg richting Brussel, richting veiligheid en voorspoed binnen NAVO en EU.
Met Oekraïne werd het voor Poetin gaandeweg een urgent politieke zaak om de NAVO-dreiging maximaal op te blazen: de dreiging kreeg een nieuwe, historische dimensie en grotere omvang. Oekraïne ging in Poetins ogen, meer nog dan de Oost-Europese buurlanden, een fundamentele politieke en maatschappelijke bedreiging vormen voor de Russische autocratie en Ruslands imperiale ambities. Door de catastrofale oorlog in Oekraïne is die bedreiging voor Poetin inmiddels alleen maar gegroeid en een existentiële bedreiging geworden.
Zoals uitbreiding van de NAVO absoluut noodzakelijk was voor zowel de veiligheid van de Oost-Europese landen (tegenover grootmacht Rusland), als voor die van de NAVO zelf, zo is nu grootscheepse militaire en politieke steun aan Oekraïne een onvoorwaardelijke opdracht geworden voor het Westen. Tijdens de jaren van de NAVO-uitbreiding was menigeen er gaandeweg van overtuigd geraakt, dat neutraliteit en ongebondenheid voor de Oost-Europese landen een recept was voor instabiliteit en conflict in het hart van Europa. Die overtuiging heeft door de oorlog tegen het ongebonden Oekraïne alleen maar aan kracht gewonnen. Zie de Finse en Zweedse aanvragen voor het NAVO-lidmaatschap. Poetins oorlog heeft van Oekraïne een bondgenoot in-spe van de NAVO gemaakt en tot in lengte van jaren een aartsvijand van Rusland.
Tot slot een paar woorden over de belofte uit 1990 inzake “Not for one Inch”. De aandacht voor deze belofte is buiten alle proporties en ahistorisch. Niet alleen worden beloften in de internationale politiek wel vaker geschonden of genegeerd. Maar, noch een Gorbatsjov, noch een Amerikaanse president, kan enige belofte doen (zelfs indien formeel vastgelegd), die voor een onafzienbare toekomst een hypotheek moet leggen op het soevereine handelen van de VS, de bondgenoten en andere betrokken landen. Daar gaan die landen in de toekomst op gegeven moment, in de dan gegeven situatie, zelf wel besluiten over nemen. Kortom, die belofte had slechts betekenis voor de situatie van die periode, en heeft die niet voor toekomstige generaties; het is gewoon geschiedenis. Stoppen dus met deze overtrokken discussie.
Oud-Beleidsadviseur Wapenbeheersing en OVSE, Ministerie van Defensie
Reactie toevoegen