De Bellingcat-blik op Russische desinformatie rondom MH17

Onderzoekscollectief Bellingcat bijt zich al vijf jaar vast in het MH17-dossier met online onderzoek naar de oorzaak van de crash en de hoofdverdachten. Tegelijkertijd is Rusland al die jaren desinformatie over MH17 blijven verspreiden. Uit persconferenties die het Russische ministerie van Defensie gegeven heeft, blijkt dat zij met behulp van vervalst bewijsmateriaal de publieke opinie over de oorzaak van de crash van MH17 willen beïnvloeden. Hoe ziet deze desinformatiecampagne er in de praktijk uit en in hoeverre is deze succesvol?

18 juli 2014
Een dag na de ramp met vlucht MH17 publiceerde het ministerie van Binnenlandse Zaken van Oekraïne een video op YouTube1 , waarop een Buk-luchtafweerraketsysteem te zien is dat een raket mist. Dit luchtafweersysteem werd in de vroege ochtend van 18 juli 2014 getransporteerd op een rode oplegger, getrokken door een witte Volvo vrachtwagen met opvallende blauwe strepen op de cabine van de vrachtwagen. Volgens het Oekraïense ministerie van Binnenlandse Zaken toont deze video het vervoer door pro-Russische separatisten van het Buk-luchtafweerraketsysteem naar de grens met Rusland. Verschillende foto’s en video’s, die op de dag van de ramp met MH17 gemaakt zijn in het gebied dat door pro-Russische separatisten bezet was, laten hetzelfde Buk-luchtafweerraketsysteem zien, vervoerd op dezelfde rode oplegger en getrokken door dezelfde witte Volvo met blauwe strepen. Deze foto’s en video’s, waarvan enkele pas (veel) later zijn gepubliceerd, laten een route zien van Donetsk via onder andere Makiivka en Torez naar Snizhne, waar de Buk voor het laatst gefilmd was met vier raketten, ditmaal rijdend op eigen kracht en niet langer meer vervoerd door een vrachtwagen met oplegger.

21 juli 2014
Op 21 juli 2014 hield het ministerie van Defensie van Rusland een persconferentie2 over de ramp met vlucht MH17. Daarin werd aangegeven dat vlucht MH17 oorspronkelijk in een noordoostelijke richting vloog, maar plots van deze koers afweek en in zuidoostelijke richting verder ging. Daarna gaf het ministerie van Defensie aan dat op verschillende locaties in de buurt van Donetsk Oblast het Oekraïense leger drie tot vier Buk-M1 luchtafweerraketbataljons had ingezet. De eerste van deze locaties was 8 kilometer ten noordwesten van Loehansk, de tweede locatie 5 kilometer ten noorden van Donetsk. Volgens het Russische ministerie zou op satellietbeeld van 14 juli 2014 een Buk-luchtafweerraketsysteem te zien zijn, dat op satellietbeelden van 17 juli 2014 niet meer te zien is. De derde locatie, waar volgens het Russische ministerie van Defensie het Oekraïense leger op 17 juli 2014 Buk-luchtafweersystemen had geplaatst, was op een akker in de buurt van een dorp genaamd Zaroshchenske, dichtbij de locatie waar vlucht MH17 is neergestort. Op 18 juli 2014 waren de luchtafweerraketsystemen volgens het Russische ministerie van Defensie niet meer te zien op satellietbeeld.

De kaart die werd getoond laat ook de aanwezigheid van een Buk-M1 luchtafweerraketbataljon zien in de buurt van Hruzko-Lomivka, maar dit wordt in de persconferentie niet verder toegelicht. Daarnaast vloog er volgens het Russische ministerie van Defensie rond het tijdstip dat MH17 werd neergeschoten een SU-25 straaljager van het Oekraïense leger, op ongeveer dezelfde hoogte als vlucht MH17. De video van 18 juli 2014 waarop een Buk-luchtafweerraketsysteem te zien is dat een raket mist, zou volgens het Russische ministerie gefilmd zijn in Krasnoarmeysk, een plaats in Oekraïne, die op dat moment onder controle van het Oekraïense leger was. Volgens het Russische ministerie van Defensie zou een reclamebord langs de weg het adres ‘ulitsa Dnepropetrovskaya 34’ tonen van een autowinkel in Krasnoarmeysk. Als laatste claimt het ministerie in de persconferentie dat Rusland nooit een Buk-luchtafweerraketsysteem of andere militaire voertuigen heeft geleverd aan de pro-Russische rebellen in het oosten van Oekraïne. Russische media hebben de uitspraken van het Russische ministerie van Defensie gepubliceerd op 21 juli 2014.3

Een groot aantal beweringen uit de persconferentie van het Russische ministerie van Defensie blijken echter aantoonbaar niet te kloppen. Zo was er geen sprake van een plotselinge sterke koersafwijking van vlucht MH17 en vloog MH17 ook niet eerst in noordoostelijke richting. Dit blijkt zowel uit de bepalingen van de locatie van MH17 in de laatste minuten voor de crash volgens FlightRadar24,4 als ook uit pagina’s 24 tot en met 28 van het onderzoeksrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid.5

De militaire basis in de buurt van Loehansk, waarop volgens het Russische ministerie van Defensie het Oekraïense leger Buk-luchtafweerraketsystemen had staan op 17 juli 2014, kwam op 3 juni 2014 onder controle van pro-Russische separatisten. Het Oekraïense leger had de meeste Buk-systemen al in maart 2014 geëvacueerd en alleen een aantal niet-functionerende systemen achtergelaten.6 De geëvacueerde Buk-systemen werden eerst naar het militaire vliegveld van Kramatorsk getransporteerd en vervolgens in juli 2014 naar een tijdelijk militair kamp in Dovhenke, een dorp ten noordwesten van Kramatorsk.7

De satellietbeelden van de militaire basis ten noorden van Donetsk, volgens het Russische ministerie van Defensie van 14 en 17 juli 2014, blijken te zijn gemanipuleerd. Op satellietbeelden die van 14 juli 2014 zouden zijn, zijn bomen te zien die tussen 19 juni en 2 juli 2014 zijn omgekapt, zoals blijkt uit satellietbeelden van Google Earth. Ook andere zichtbare vegetatie op de satellietbeelden gepresenteerd door het Russische ministerie van Defensie, geven aan dat deze satellietbeelden in werkelijkheid gemaakt waren tussen 30 mei en 19 juni 2014.8  Een satellietbeeld van Digital Globe van 17 juli 2014 laat zien dat het Buk-luchtafweerraketsysteem om 11:08 uur wel op de militaire basis stond, terwijl het op het gemanipuleerde satellietbeeld van 17 juli 2014 om 11:32 uur van het Russische ministerie van Defensie niet zichtbaar is.9 Satellietbeelden van Google Earth maken duidelijk dat dit onklaar gemaakte Buk-luchttafweerraketsysteem op dezelfde plek en in dezelfde positie heeft gestaan tussen mei en oktober 2014.

Ook het satellietbeeld van 17 juli 2014, gepresenteerd door het Russische ministerie van Defensie in dezelfde persconferentie, waarop twee Buk-luchtafweerraketsystemen te zien zouden zijn in de buurt van Zaroshchenske, blijkt te zijn gemanipuleerd. Ook hier zijn inconsistenties te zien tussen dit satellietbeeld en satellietbeelden van Google Earth, waaruit blijkt dat dit satellietbeeld van voor 16 juli 2014 is.10 Zaroshchenske en het gebied ten zuiden van dit dorp waren op 17 juli 2014 bovendien niet onder controle van het Oekraïense leger, maar van pro-Russische separatisten.11 Journalisten hebben verschillende bewoners gesproken in Zaroshchenske, maar geen van deze mensen heeft een Buk-luchtafweerraketsysteem gezien in de buurt van dit dorp.12

Volgens de persconferentie van 21 juli 2014 van het Russische ministerie van Defensie vloog een SU-25 straaljager van het Oekraïense leger op ongeveer dezelfde hoogte als vlucht MH17 rond het tijdstip dat MH17 werd neergeschoten. Een persconferentie van het Russische ministerie van Defensie, live uitgezonden op 16 september 2016,13 toont radarbeelden die Rusland in 2015 niet had aangeleverd,14 waar niet uit blijkt dat een straaljager in de buurt van MH17 rond het tijdstip dat deze werd neergehaald aanwezig was. Volgens het Russische ministerie van Defensie zou er echter op de radarbeelden ook geen Buk-raket te zien zijn. De gepresenteerde radarbeelden, die ook werden overgedragen aan de Nederlandse autoriteiten,  voldoen echter niet aan het standaardformaat.15

De video van 18 juli 2014 waarop een Buk-luchtafweerraketsysteem te zien is dat een raket mist en volgens het Russische ministerie van Defensie gefilmd zou zijn in Krasnoarmeysk, blijkt gefilmd te zijn in Loehansk.16 Bovendien staat er geen adres op het reclamebord dat te zien is in de video, zoals wel blijkt uit foto’s die een inwoner van Loehansk een paar dagen later maakte.17

24 Mei 2018
Het JIT (Joint Investigation Team) gaf op 24 Mei 2018 een persconferentie waarin twee onderdelen van de Buk-raket die MH17 heeft neergehaald, worden getoond.18 Het betreft een ‘venturi’ (uitlaat) en een ‘casing’ (omhulsel van de raketmotor). Beide onderdelen zijn genummerd met unieke codes. De code van het omhulsel wordt uitgelegd als een omhulsel van een raketmotor van een 9M38 of 9M38-M1 Buk-raket, geproduceerd in Moskou in 1986, met unieke code ‘9032’.

17 september 2018
Op 17 september 2018 werd opnieuw een persconferentie van het Russische ministerie van Defensie live uitgezonden.19 In deze persconferentie wordt ingegaan op de unieke codes van de ‘venturi’ en ‘casing’ en aangegeven dat volgens logboeken van het Russische leger de ‘venturi’ en ‘casing’ gemonteerd waren in een Buk-raket met unieke code ‘8720’ op 24 december 1986. Volgens een ander logboek was de raket op 29 december 1986 getransporteerd naar een militaire eenheid in de buurt van Lviv, nu in westen van Oekraïne, maar deze militaire eenheid behoorde destijds tot het leger van de Sovjet-Unie. De echtheid van de logboeken is moeilijk vast te stellen, maar wat opvalt is dat met name het laatste logboek met transportgegevens dat wordt getoond er voor een logboek uit 1986 vrij nieuw uitziet. Er zijn veel twijfels over dit logboek. Er zouden onder andere bepaalde codes niet in de juiste kolom zijn ingevuld.20 Mogelijk kan het logboek zelfs aantonen dat een Buk-raket, met een code die drie pagina’s eerder zou moeten voorkomen in het logboek, in augustus 2014 behoorde tot het arsenaal van de 53e luchtafweerraketbrigade uit Koersk in Rusland.21

Tijdens deze persconferentie toonde het Russische ministerie van Defensie een methode met perspectieflijnen, waaruit zou blijken dat video’s die gefilmd zijn van het Buk-systeem op 17 juli 2014, waaronder twee video’s gefilmd in Donetsk en Makiivka, gemanipuleerd zouden zijn. Deze lijnentheorie doet denken aan blogs uit 2015, waar verschillende bloggers beweren verschillende inconsistenties in foto’s en video’s van hetzelfde Buk-systeem te zien, die zouden aantonen dat deze foto’s en video’s gemanipuleerd zijn.22 De authenticiteit van beide video’s van het Buk-systeem, gefilmd in Donetsk en Makiivka staat echter behoorlijk vast.

Een afgetapt telefoongesprek tussen Sergey Dubinsky, commandant van de militaire veiligheidsdienst van de zelfuitgeroepen Volksrepubliek Donetsk, en separatisten toont bijvoorbeeld aan dat een Buk-systeem tijdelijk geparkeerd stond in de buurt van een rotonde bij het ‘motel’ in Donetsk op 17 juli 2014, zoals te zien is in de eerste video.23 Bovendien bleek een andere foto van het Buk-systeem, gepubliceerd in 2017 door het JIT, ook in Donetsk gemaakt te zijn, waarop ook eenzelfde Volkswagen bus te zien is.24 De video in Makiivka is aantoonbaar gefilmd rond half juli 2014, omdat de brandstofprijzen die op een boord bij een benzinestation te zien zijn in de video precies overeenkomen met de brandstofprijzen van half juli 2014.25 Daarnaast blijkt het Buk-systeem met andere voertuigen ook te staan op satellietbeeld van 17 juli 2014, op dezelfde weg in Makiivka als in de video.26 Ook waren een aantal andere voertuigen, te zien zowel in de video gefilmd in Donetsk als in Makiivka, al eerder gefilmd en gefotografeerd op 15 juli 2014, als onderdeel van een ander militair konvooi, dat van Loehansk via Makiivka naar Donetsk reed.27

Uit deze persconferenties die het Russische ministerie van Defensie heeft gegeven, blijkt dat zij met behulp van vervalst bewijsmateriaal de publieke opinie rondom de oorzaak van de crash van MH17 willen beïnvloeden. Het staat niet vast dat zij al het vervalste bewijsmateriaal zelf geproduceerd hebben of dat dit materiaal van derden afkomstig is. In dat laatste geval lijkt er geen of nauwelijks verificatie van het vervalste bewijsmateriaal te hebben plaatsgevonden.

Conclusie
De mis/desinformatiecampagne van Rusland is nog veel groter dan dit artikel laat zien. Dit blijkt bijvoorbeeld ook uit een recente Groene Amsterdammer-publicatie over Twitter-trollen. Deze trollen probeerden op 18 juli 2014 de publieke opinie te beïnvloeden met zo'n 65.000 tweets, grotendeels afkomstig van 'bots' gecreëerd door de "Sint Petersburg trollenfabriek".28 Dat was in feite het begin van de grootschalige desinformatiecampagne waarbij Russische trollen de wereld ervan wilden overtuigen dat Oekraïne het vliegtuig neerschoot als provocatie.

Ook de perswoordvoerder Maria Zakharova van het ministerie van Binnenlandse Zaken van Rusland bracht tijdens daaropvolgende persconferenties soortgelijke boodschappen als het ministerie van Defensie. De Russische ambassadeurs in Nederland en het Verenigd Koninkrijk doen tevens volop mee aan de mis/desinformatiecampagne door onder andere te beweren dat Bellingcat een soort van publicatie-organisatie is van veiligheidsdiensten, of juist door te beweren dat Bellingcat een groep amateuristische bloggers is, die niet serieus moet worden genomen.

Het mag typisch worden genoemd dat de Russische overheid mis/desinformatie verspreidt, want dat gebeurt reeds sinds de tijden van de Sovjet-Unie. Rondom de oorlog tegen Georgië in 2008 werd ook veel mis/desinformatie verspreid om zo de schuld op Georgië af te schuiven. We zien dezelfde mis/desinformatiecampagne ook rond de Russische steun aan president Assad van Syrië.

Het niveau van mis/desinformatie is overigens niet altijd even hoog. Soms worden er gewoon samenzweringstheorieën die op fora op het internet rondzwerven gepresenteerd of een tweet aangehaald van een amateur die iets in elkaar geknutseld heeft. Het gaat Rusland kennelijk meer om de kwantiteit dan de kwaliteit van de desinformatie. Rusland snijdt zichzelf hiermee wel in de vingers, want kwalitatief slechte misinformatie, die zo onderuit gehaald kan worden, zorgt voor weinig geloofwaardigheid.

Dit risico wordt waarschijnlijk ingecalculeerd door de Russische overheid, die zich terdege beseft dat Westerse landen niet in de misinformatie zullen trappen. Voor Poetin het gaat vooral om het beïnvloeden van de eigen achterban, de Russische bevolking. Dit laatste lukt dermate goed dat vijf jaar later een groot deel van de bevolking er nog steeds van overtuigd is dat Oekraïne MH17 heeft neergehaald.  Een deel van de Russische bevolking gelooft zelfs nog steeds in de straaljager-theorie, die inmiddels zelfs door het Russische Ministerie van Defensie onderuit is gehaald.

• 1Militants take missile complex "BUK" to the border with the Russian Federation, Youtube (18 juli 2014).
• 2Malaysian Airlines plane crash: Russian military unveil data on MH17 incident over Ukraine, Youtube (21 juli 2014).
• 3Video allegedly showing Buk system transfer from Ukraine to Russia fake, TASS.com (21 juli 2014).
• 4Last minutes of flight MH17 9M-MRD (from FlightRadar24), Youtube (25 juli 2014).
• 5MH17 crash, 17 juli 2014, Onderzoeksraad voor Veiligheid (13 oktober 2015).
• 6 “And here they are..”, zmei-cvdk, live-journal (7 maart 2017).
• 7 “Ukrainian Buk Footage from July 16, 2014 Geolocated”, Bellingcat (9 maart 2016).
• 8 “MH17 – Forensic Analysis of Satellite Images Released by the Russian Ministry of Defence”, Bellingcat (31 mei 2015).
• 9 “New July 17th Satellite Imagery Confirms Russia Produced Fake MH17 Evidence”, Bellingcat (12 juni 2015).
• 10 “MH17 – Forensic Analysis of Satellite Images Released by the Russian Ministry of Defence”, Bellingcat (31 mei 2015).
• 11Zaroshchens’ke Launch Site: Claims and Reality – A Bellingcat Investigation”, Bellingcat (13 juli 2015),  
  “Zaroshchens’ke Revisited: Almaz-Antey’s New Launch Areas”, Bellingcat (29 februari 2016).
• 12http://mh17.correctiv.org/english/ ,
  “На нашем поле «Бука» не было. Ни следа — ни от гусениц, ни от велосипеда”, Novaya Gazeta (7 juni 2015),
  https://nos.nl/uitzending/9368-nos-journaal.html (vanaf 18:10)
• 13http://www.youtube.com/watch?v=o8SHZriRbi8
• 14MH17 crash, 17 juli 2014, Onderzoeksraad voor Veiligheid (13 oktober 2015).
• 15 “Radarbeelden Russische federatie” MH17 magazine Rijksoverheid (januari 2017)
• 16 “Evidence that Russian claims about the MH17 Buk-missile launcher are false”, Bellingchat (22 juli 2014).
• 17 “Caught in a lie. Compelling evidence Russia lied about the Buk linked to MH17”, Bellingcat (24 juli 2014),
  “Who’s lying. An in-depth analysis of the Luhansk Buk-video”, Bellingcat (29 mei 2015).
• 18YouTube-clip
• 19YouTube-clip
• 20http://twitter.com/sl0zhny/status/1041837828269924352
• 21http://twitter.com/sl0zhny/status/1046040081381896193
• 22http://fakemh17photo.blogspot.com/ ; http://hectorreban.wordpress.com/2015/09/11/project-%C2%A8haunt-the-Buk-%C2%A8-paris-match-Buk-photo-decisively-debunked/ ; http://energia.su/mh17/fake_Buk-.html
• 23 “The role of Sergey Dubinsky in the downing of MH17”, Bellingcat (2 maart 2017),
  “Revelations confirmations MH17 JIT press conference”, Bellingcat (30 september 2016).
• 24“New MH17 photograph Geolocated in Donetsk”, Bellingcat (20 oktober 2017).
• 25“Possible new sighting of MH17 Buk convoy on July 17th 2014 in Ukraine”, Bellingcat (12 mei 2016).
• 26 “New Google Earth satellite update confirms the presence of Buk in Eastern Ukraine”, Bellingcat (22 juni 2016).
• 27"Separatist Convoy Linked to MH17 Buk Transport”, Bellingcat (4 maart 2016).
• 28 “Nepnieuws uit Sint Petersburg”, Groene Amsterdammer (13 mei 2019).