Een geopolitiek Europa is (vooralsnog) wensdenken
Opinie Europese Zaken

Een geopolitiek Europa is (vooralsnog) wensdenken

26 May 2021 - 09:04
Photo: Joe Biden, Angela Merkel en Emmanuel Macron tijdens de digitale Munich Security Conference in februari 2021. © MSCMarc Müller via Wikimediacommons
Terug naar archief
Author(s):

De wereld staat geopolitiek in brand. ‘Europese strategische autonomie’ gaat ons niet helpen wanneer dit concept zich vooral richt tegen de eigen westerse democratische bondgenoot Amerika en niet tegen de autoritaire uitdagers Rusland en China. René Cuperus ziet vijf kritische voorwaarden waaraan een geopolitiek Europa moet voldoen.1

Begin juni 2021 zal de Amerikaanse president Joe Biden afreizen naar Europa.2  De grote vraag is hoe Biden tegemoet zal worden getreden tijdens de verschillende bijeenkomsten. Zijn enthousiaste uitroep “America is back” werd eerder op de digitale Veiligheidsconferentie in München met grote reserve ontvangen aan Europese kant. Er klonk geen “welkom terug, Amerika”, noch van bondskanselier Angela Merkel, noch van de Franse  president Emmanuel Macron.

Hoewel Europese leiders op zich blij zullen zijn met Biden als nieuwe Amerikaanse president, overheerst in Europa nog altijd de enorme Trump-kater. Het wildwest-presidentschap van Donald Trump, en met name ook de apocalyptische beëindiging ervan met de bestorming van het Capitool, hebben diepe sporen getrokken in de trans-Atlantische relatie.

Politiek Europa is op een heel basaal niveau het vertrouwen in de Verenigde Staten kwijtgeraakt. De trans-Atlantische verwijdering en vervreemding tijdens het presidentschap van Trump hebben de geopolitieke kwetsbaarheid en afhankelijkheid van Europa blootgelegd. Deze schokervaring is Europa nog lang niet te boven.

Cuperus - Angela Merkel en Joe Biden tijdens de Munich Security Conference in 2015.  Hildenbrand - MSC
Angela Merkel en Joe Biden tijdens de Veiligheidsconferentie in München in 2015. © Hildenbrand / MSC

Het is zeer de vraag of de quickstart3    van president Biden en zijn minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken iets veranderd heeft in de houding in Europa, of dat wantrouwen en reserve blijven overheersen.

Sommige Europese leiders lijken overvallen door de Amerikaanse wending. Men had zich mentaal meer op een tweede periode Trump ingesteld, dan op een Amerika dat zijn allianties wil herstellen. Trans-Atlantische toenadering of revitalisering stond niet meer op het menu.

Sadder but wiser had de Europese Unie afscheid genomen van de onbetrouwbaar gebleken partner. Het ging voortaan het heft en het lot in eigen hand nemen – aldus Merkel. Strategische autonomie en Europese soevereiniteit werden de nieuwe noodzakelijke koers om zich teweer te stellen.

Autoritaire dreiging
De wereld van de eenentwintigste eeuw is namelijk een rauwe geopolitieke wereld geworden, waarin autoritaire machten zich breed maken en hernieuwd machtspolitiek bedrijven. Europa gaat dat niet goed af. Zie #sofagate in Ankara, waarbij de Turkse leider Recep Tayyip Erdoğan een zetel onthield aan Europese Commissie-voorzitter Von der Leyen, of de schrobbering van EU-buitenlandchef Josep Borrell in Moskou. Die gevallen lieten pijnlijk zien hoe de EU een geopolitieke speelbal van de autocratische machten kan worden. 

Steeds duidelijker wordt dat geopolitiek in de eenentwintigste eeuw wordt voortgedreven door revanchisme. Zo is de grote drive achter de wederopstanding van China de historische vernedering van het Grote Keizerrijk door Japans en Europees kolonialisme in de negentiende en twintigste eeuw.

Cuperus - Xi Jinping en Vladimir Poetin in Moskou in 2019. www.kremlin.ru. via Wikimediacommons
Xi Jinping en Vladimir Poetin in Moskou in 2019. © Kremlin.ru. via Wikimediacommons

Zeker sinds het aantreden van president Xi Jinping is China bezig zich terug te vechten als ‘Rijk van het Midden’. Make China Great Again zou het motto van de Chinese Communistische Partij kunnen luiden, en president Xi is daar uiterst succesvol mee bezig.

Ook andere zogenaamd assertieve landen worden gekenmerkt door een obsessieve drang om verloren gegane machtsposities terug te winnen. Make Russia Great Again zou als bumpersticker op de limousine van president Vladimir Poetin kunnen staan. Rusland wordt gemotiveerd door de traumatische ervaring van de implosie van het grote Sovjetimperium.

Europa wordt wel bewonderd, maar niet gerespecteerd

Iets soortgelijks geldt voor Erdoğan en zijn neo-Ottomaanse ambities, maar ook voor het Amerika onder Trump. America First en Make America Great Again zijn de defensieve reacties van een hegemoniale wereldleider die zich existentieel uitgedaagd voelt door tegenstrever China. Ruling power versus rising power. Een open vraag is: wie zal in de eenentwintigste eeuw het meest succesvol blijken in de technologierace en in economisch-militaire concurrentiekracht?

En Europa? Dat mist eigenlijk een dergelijke drive. Europa wordt wel bewonderd, maar niet gerespecteerd. De interne markt is een economisch powerhouse, maar de EU blijft een geopolitieke dwerg. Het komt over als een verdeeld huis zonder sturing, een bureaucratisch vergaderlabyrint, met soft power als DNA.

Met alleen “regelmacht”, zoals Rob de Wijk in NRC Handelsblad betoogde,4  lost de Europese Unie noch zijn interne heterogene verdeeldheid op, noch loopt het zijn technologische achterstand op de echte supermachten in. De eenentwintigste eeuw “de eeuw van Europa", zoals benoemd door Rob de Wijk? Dat lijkt me een fata morgana.

Cuperus-  Amerikaanse en Italiaanse luchtvaartuigen boven de Adriatische zee tijdens een NAVO-oefening in 2019. US Air Force photo via Airman Magazine
Amerikaanse en Italiaanse gevechtsvliegtuigen boven de Adriatische zee tijdens een NAVO-oefening in 2019. © US Air Force photo via Airman Magazine 

Ooit werd de Europese Gemeenschap opgericht om het in zelfvernietiging ten onder gegane Europa er weer bovenop te helpen. Europese samenwerking kon men zien als een poging to Make France and Germany Great Again. Niet groots in termen van wereldmacht, maar vooral groots als interne markt en waardengemeenschap.

Europa richtte zich op zichzelf, of op haar naaste omgeving via permanente uitbreiding. Defensie en veiligheid werden in het verband van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) uitbesteed aan grote broer Amerika.

Make Europe Great Again
Daar lijkt enige verandering in te komen. Het buzzword in Brussel is tegenwoordig ‘strategische autonomie’. Dat betekent zoveel als dat Europa geopolitiek het lot weer meer in eigen hand wil nemen – op economisch, technologisch en militair-strategisch vlak.

De EU is zich de afgelopen jaren rot geschrokken. Het werd overvallen door de ‘Krim schok’, de ‘China schok’ en de ‘Trump schok’. Uit al die schokken is de inmiddels beroemde uitspraak voortgekomen: “Europa moet een geopolitieke speler zijn, niet het geopolitieke speelveld!”5  Dat betekent: niet het schaakbord zijn waarop grote, assertieve of autoritaire machten hun verdeel-en-heersstrategie kunnen spelen, maar een EU die zelf handelingsbekwaam is en zich met een zekere eenheid en kracht extern kan laten gelden.

Beschikt het naoorlogse Europa met haar pseudo-pacifistische bevolking wel over de juiste strategische cultuur voor geopolitiek machtsspel?

Het is met name de Franse president Macron die deze doctrine van Make Europe Great Again fanatiek aanhangt en in Europa met toenemend succes propageert. En dus hoort men steeds meer spierballentaal uit Brussel. “Wij gaan het voortaan zelf doen. Amerika is na Trump niet langer betrouwbaar. We gaan voor een geopolitiek sterk en strategisch autonoom Europa.”

Men kan zich afvragen hoe geloofwaardig deze claim is. Beschikt het naoorlogse Europa met haar pseudo-pacifistische bevolking wel over de juiste strategische cultuur voor geopolitiek machtsspel? Lukt het een democratische veelvolkerenstaat van 27 landen ooit afdoende overeenstemming te krijgen over buitenlandbeleid en zaken van vrede en veiligheid?

Terechte vragen, maar laten we niet direct de party pooper zijn en de ambitie van Europese strategische autonomie het voordeel van de twijfel gunnen. Duidelijk is dat de EU langzaam geopolitiek aan het ontwaken is in een grauwere machtspolitieke wereld, gedreven door revanchisme, en door great power competition.

Cuperus - Een Spaanse marinier wacht op een Nederlandse helikopter tijdens een NAVO-oefening in 2018. NATO
Een Spaanse marinier wacht op een Nederlandse helikopter tijdens een NAVO-oefening in 2018. © NATO 

Zoals Monika Sie Dhian Ho, Luuk van Middelaar en Frans-Paul van der Putten hebben laten zien in hun belangrijke essay in de Groene Amsterdammer,6  moeten Nederland en Europa zich met grote urgentie geopolitiek gaan heroriënteren. Zij kiezen uiteindelijk voor Europa als mondiale grootmacht, waarbij Nederland zich dwingender zal moeten oriënteren op de Duitse-Franse as van samenwerking en initiatief, dan op het aloude anker van de trans-Atlantische samenwerking.

In hun essay beargumenteren zij: “Zelf menen wij, gezien de pijnlijke keuzes waarvoor het einde van de Pax Americana ons stelt, dat aansluiting bij een door Duitsland en Frankrijk aangedreven Europese geopolitiek op langere termijn voor Nederland de meeste zekerheid biedt.”

Europa is nog altijd de quality of life-supermacht

De kwestie is inderdaad urgent. De wereld staat geopolitiek in brand. Het is zaak serieus na te denken wat dat voor Nederland en Europa betekent. We maken vooral een dubbele ‘China schok’ mee: de opmars van China, ja misschien wel het ontstaan van een Chinese wereldorde, plus de steeds heftiger reactie van Amerika daarop. Opnieuw, rising power versus ruling power. De vraag is: hoe in die machtsstrijd te opereren als Europa en als Nederland?

Het nieuwe antwoord luidt ‘geopolitiek Europa’ en ‘Europese strategische autonomie’. Dat zijn inderdaad mooie idealen, waarbij de offensieve benadering prettig is. We zijn geen speelbal van de grootmachten, maar worden zelf een grootmacht en zijn zo medespeler. Geen G2-wereld, maar een G3-wereld. Offensief verdedigen we zo de EU tegen autoritaire druk en externe dreiging. Europa is nog altijd de quality of life-supermacht.

Maar we moeten van ver komen. Oud NAVO-chef, nu voorzitter van de Adviesraad Internationale Vraagstukken, Jaap de Hoop Scheffer zei in Buitenhof: “De EU is economisch gezien een supermacht, geopolitiek gesproken een puber en in militair opzicht een kabouter.”7  Dat is een rake typering van de EU van dit moment. Dat beeld vraagt zowel om urgente actie als om wijze zelfbeperking. 

Europese strategische autonomie is de agenda van Putin en Xi

Wil Europa in de ruigere geopolitieke wereld van vandaag geen speelbal worden, maar echt een speler die ertoe doet, dan zal het zijn chronische verdeeldheid en bureaucratische traagheid op belangrijke punten achter zich moeten laten. Europa zal als “postmoderne Venus”8  aan machtspolitiek moeten gaan doen.

Dat zou betekenen dat Europa zoveel mogelijk op één lijn moet komen richting autoritaire machten als China, Rusland en Turkije. En, het zal ook zonder ambivalenties moeten kiezen voor blijvende samenwerking met Amerika. Want ik zie te veel verhuld anti-Amerikanisme in Europa: mensen die dankbaar gebruik maken van de Trump-catastrofe om afstand te nemen van Amerika - met name in Frankrijk en Duitsland.

Cuperus - De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken en voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen ontmoeten elkaar in Brussel in maart 2021. State Depa
De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Anthony Blinken en voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen ontmoeten elkaar in Brussel in maart 2021. © State Department photo by Ron Przysucha/ Public Domain

Ik ben niet van de school dat de trans-Atlantische relatie voorbij zou zijn. Is het nu echt een goed idee om in een wereld waarin het Westen in het defensief raakt, in de Chinese of Aziatische eeuw, de eenheid van het Westen los te laten? Is het echt verstandig en voordehand liggend om nu de liberale democratieën meer dan ooit worden uitgedaagd door autocratische machten, de trans-Atlantische relatie te verzwakken?

Dat was de grote blunder van Trump – de trans-Atlantische relatie laten verloederen in tijden wanneer deze juist zo nodig is. In reactie daarop zou Europa die blunder niet moeten herhalen. Want pas op: Europese strategische autonomie is de agenda van Putin en Xi. Die willen Europa en Amerika uit elkaar drijven, ontkoppelen.

Militaire strategische autonomie voor Europa is een fata morgana

Dat is dus de verkeerde agenda voor Europa, strategische autonomie ten koste van de trans-Atlantische relatie – om ideologische redenen en om militair-strategische redenen. We kunnen nog minstens een generatie niet zonder Amerikaanse bescherming via de NAVO. Militaire strategische autonomie voor Europa is een fata morgana. Leuk misschien in Afrika, maar irrelevant richting China en Rusland.

Geopolitiek Europa ter versterking van het westers bondgenootschap is de goede marsroute, maar als we niet oppassen is het puur wensdenken zonder bewijslast. Er zijn een aantal kritische voorwaarden waaraan een geopolitiek Europa moet voldoen, wil dat ooit wat worden:

  • Geen geopolitiek sterk Europa zonder sterke Europese defensie. De post-Koude Oorlog verwaarlozing van de Europese krijgsmachten moet niet langer alleen retorisch weer tot staan worden gebracht, maar met substantieel veel meer middelen (volgens de 2 procent NATO norm) en met dwingende vormen van samenwerking. Waarom is er wel een Green Deal, maar geen Security Deal? Waarom is er geen Next Generation Security Fund? Aan de irrationele versnippering van de Europese defensie-capaciteiten (materieel, defensie-industrie, wapensystemen) moet een einde komen, anders is spreken over geopolitiek Europa zelfbedrog.9  Het European Defence Fund is een goede, maar nog veel te bescheiden en te gebureaucratiseerde start.
  • Geen sterk geopolitiek Europa zonder sterke Europese economie. In de technologierace loopt Europa fors achter bij de andere grootmachten10  en de monetaire unie is nog steeds kwetsbaar. 
  • Geen sterk geopolitiek Europa, zolang er een diepe verdeeldheid bestaat tussen Zuid en Noord, en Oost en West. Dat betekent ten eerste meer hervormingsdruk en transfer-afdrachten richting het Zuiden. Ten tweede het niet op de spits drijven van het rule-of-law verwijt richting Hongarije en Polen. En ten derde China afkopen in de Westelijke Balkan. Geopolitiek komt nu eenmaal met financiële en morele kosten.
  • Geen sterk geopolitiek Europa, zolang onze nationale samenlevingen nog zo verdeeld en gepolariseerd zijn. De populisme-kloof tussen hoog- en laagopgeleiden, waarin Europa nu splijtzwam is in plaats van verbinder, zal op een of andere manier opgelost moeten worden.
  • Geen sterk geopolitiek Europa zonder het Verenigd Koninkrijk. Er valt om geostrategische redenen veel voor te zeggen de Brexit ongedaan te maken. Maar wie vertelt dat de Britten?

Het probleem met pleidooien voor een geopolitiek en strategisch autonoom Europa is vaak dat deze uitgaan van onbewezen aannames. Zoals over het verval van de VS en het onafwendbaar ‘cultureel-demografisch’ uit elkaar drijven van de VS en Europa. Dit zijn voorbeelden van determinisme zonder politieke wil. Amerika is meer dan Trump.

Tegelijkertijd poneert men op basis van wensdenken een krachtdadige geopolitieke eenheid van de EU, iets wat na zeventig jaar Europese integratie nog altijd nauwelijks in zicht is.

Het echte antwoord op China is Europees en westers succes

In de Chinese en autoritaire eenentwintigste eeuw is het laatste wat we nodig hebben een strategisch concept als ‘Europese autonomie’ dat vooral gericht lijkt te zijn tegen de eigen westerse democratische bondgenoot, Amerika, en niet tegen de autoritaire uitdagers Rusland en China.

Het echte antwoord op China is Europees en westers succes. Het antwoord is blijvend laten zien dat liberale democratieën superieur zijn in levenskwaliteit, vrijheidsrechten, stabiliteit en welvaart. De ‘China shock’ is vooral de schok dat deze superioriteit niet meer vanzelfsprekend is. Dat voor velen in de wereld niet het westen, maar China het nieuwe succesvolle rolmodel is.

Dat is de grote opdracht voor Amerika, de EU en Nederland. Om de liberale democratieën nieuwe concurrerende vitaliteit te geven in de eenentwintigste eeuw.

Auteurs

René Cuperus
A.i. Hoofdredacteur van de Clingendael Spectator