Grootmacht Europa: realiteit of illusie?

Grenzend aan een agressief Rusland en als toeschouwer in de strijd tussen de VS en China staat Europa voor de keuze: bouw de EU uit tot een grootmacht of tel niet meer mee. Dat is de boodschap van Grootmacht Europa: De omwenteling van de Europese Unie, het recent verschenen boek van Marc De Vos, directeur van de Brusselse denktank Itinera en hoogleraar in Gent en Brussel.

De Europese Unie evolueert steeds verder. Gaat het over migratie, de oorlog in Oekraïne of het tekort aan medicijnen, dan kijk je vandaag de dag naar de EU.

In zijn nieuwe werk Grootmacht Europa: De omwenteling van de Europese Unie schetst Marc de Vos een reeks ontwikkelingen binnen Europa die tezamen leiden tot een EU “die steeds meer lijkt op de Verenigde Staten”. Dit is volgens hem het noodzakelijke antwoord op de strijd tussen China en de VS, die nog decennia zal duren. Nu Donald Trumps America First-doctrine door president Joe Biden is overgenomen staat de Pax Americana – het goedkoop uitbesteden van onze veiligheid – op de tocht.

De-globalisering dwingt de EU om niet alleen te fungeren als bron van soft power – gebaseerd op waarden zoals de rechtsstaat en mensenrechten – en als wereldwijde regulerende macht op basis van haar grote interne markt,1 maar ook te evolueren tot een militaire machtspolitieke mogendheid: Grootmacht Europa. Gebeurt dat niet, dan wordt het Europese continent marginaal, stelt De Vos.

Vuile handen durven maken
Die transformatie is volgens De Vos al volop begonnen. Zo noemt hij handenvol nieuwe taken die de EU recent heeft aangevat.

Denk hierbij aan de al langer bekende Green Deal, waarmee Europa het eerste koolstofvrije continent wil worden via de Europese Wet op Kritieke Grondstoffen (ECRMA), of aan het Global Gateway-project, met een budget van 300 miljard euro voor duurzame en moderne infrastructuur buiten de EU. Daarnaast zijn er initiatieven zoals de screening van buitenlandse investeerders, de Data Governance-verordening, het door Frontex dichten van lekke Schengengrenzen, het Europese Defensiefonds, de eigen computerchip-industrie, het Actieplan Circulaire Economie en de Europese Cyber Resilience Act.2

Dit vraagt om Realpolitik­ van een voortaan machtsbeluste EU die vuile handen durft te maken

“Uiteindelijk zal de Europese Unie zodoende de interferentie van tegenstanders als Rusland en China willen counteren.” Dit vraagt om Realpolitik­ van een voortaan machtsbeluste EU die vuile handen durft te maken. “Dat is allemaal te onderhandelen met landen die we geopolitiek aan onze zijde willen scharen.” De Vos noemt 21 landen waarmee dat al is gelukt.

Een pragmatische balans
Hoe ziet De Vos dit concreet voor zich? “Als een machtsunie moet de Europese Unie voortaan vermijden dat haar waarden haar belangen blokkeren in haar geostrategische expansie richting Eurazië.” Gewoon zakendoen dus met bijvoorbeeld het dwarse Hongarije en met autoritair geregeerde landen als Turkije of Azerbeidzjan.

Het bijbehorende spanningsveld vraagt wel om een “pragmatische balans”. Neem bijvoorbeeld het nieuwe migratiebeleid. De EU laat haar grenzen tegenwoordig beschermen door despotische regimes als Turkije, Tunesië en mogelijk binnenkort Egypte. Hierbij relativeert de Unie haar eigen waarden (mensenrechten, democratie) schoorvoetend om veilige grenzen te realiseren. Zo betreedt de EU met haar groeiende takenpakket onbekend terrein, “waarbij ze aan haar eigen principes morrelt”. Dat zal zich nog vaker herhalen. 

Onder zowel het Frans-Duitse koppel als de kleinere EU-landen is weinig animo voor vergaande integratie, behalve in tijden van crisis met het mes op de keel

Tegelijkertijd vereist Grootmacht Europa een aanzienlijke overheveling van nationale bestuursmacht naar Brussel. Het beruchte ‘democratisch tekort’ – de afstand tussen de gewone burger en het besluitvormingsproces – groeit dan nog verder. De Vos erkent dat dit niet alleen de zwakke legitimiteit van Europa bedreigt, maar ook haar werkbaarheid.

Een bijkomend probleem is dat de financiering van de EU niet is berekend op “de immense opdracht van een geografisch uitgebreide en geopolitieke grenzenunie en machtsunie”. De Vos ziet de introductie van Europese belastingen als oplossing hiervoor.

Daarnaast zijn de procedures voor het beoogde beleid volgens hem nu “te log en te complex om succesvol de strategische concurrentie met andere machtsblokken aan te gaan”. De Vos’ gedurfde Eurofiele denkoefening beoogt daarentegen “een geostrategische Europese Unie die groeit in territoriale reikwijdte, strategische opdracht en in het aansturen van zowel staat als economie”.

Europa op volle toeren
Uiteindelijk mikt de auteur voor de realisering van Grootmacht Europa als machtspolitieke mogendheid op de oude “entente tussen de belangrijkste lidstaten, de volgzaamheid van andere, doorgaans kleinere lidstaten en de generositeit van de rijkste lidstaten”.

De Vos suggereert een veelomvattend project zoals twaalf jaar geleden ook al werd voorgesteld. In 2012 besprak de Europese Raad het voorstel van voorzitter Herman van Rompuy om een Europese Politieke Unie te creëren. Die zou een Europese Bankenunie, begrotingsunie en economische unie omvatten. Dit plan kreeg destijds echter geen enkele follow-up wegens gebrek belangstelling in de nationale hoofdsteden. Zelfs de Bankenunie, die na de Griekse eurocrisis dringend nodig was, is vandaag de dag nog steeds niet voltooid.

Hier ligt dan ook het zwakke element van het boek van De Vos. Ondanks herhaalde pogingen zijn de 27 lidstaten van de EU nooit aan het vormen van een politieke unie begonnen. Onder zowel het Frans-Duitse koppel als de kleinere EU-landen is weinig animo voor vergaande integratie, behalve in tijden van crisis met het mes op de keel.

De projecten en initiatieven die De Vos noemt, leren juist dat de EU-machinerie functioneert

En sinds 2009 raakte de Europese Unie zowat jaarlijks verzeild in een crisis. Neem bijvoorbeeld de Griekse staatsschuldencrisis, de Eurocrisis, de Ruslandcrisis, de Brexit-crisis, de coronacrisis en de migratiecrisis. Crises die de EU na veel nachtelijke onderhandelingen en discussies toch allemaal mooi de baas werd.3 Niet perfect, wel acceptabel. EU-grondlegger Jean Monnet had gelijk: crises kunnen inderdaad een stimulans zijn voor vooruitgang.

De projecten en initiatieven die De Vos allemaal noemt, leren juist dat de EU-machinerie functioneert. Dat blijkt temeer nu akkoorden zijn bereikt over twee brandende Europese problemen: migratie en begrotingstekorten bij overheden. Brussel wordt bezorgd over onze veiligheid en hup, er wordt een EU-Defensiecommissaris aangesteld.

Kortom, Europa draait op volle toeren. Tegelijkertijd is euroscepsis steeds bespreekbaarder geworden en koesteren alle 27 regeringen hun soevereiniteit. Hebben zij, laat staan Europese burgers in het algemeen, dan wel enige behoefte aan een allesoverheersende Grootmacht Europa?   

• 1Lees meer over Europa als Global Regulotary Power in Jan Werts, ‘Wereldwijd de dominante wetgever: The Brussels effect’, Clingendael Spectator, 26 mei 2021.
• 2Andere voorbeelden van maatregelen zijn de Netto-nul Industrie-Wet (NZIA), het programma Belangrijke Projecten van Gemeenschappelijk Europees Belang (IPCEI), de Commissie als inkoper van gas of van geneesmiddelen tegen COVID-19 of een andere pandemie en de Act in Support of Ammunition Production (ASAP).
• 3De crisis met Rusland is afwachten, maar tot nu toe vormen de EU-27 een adequaat front.