UNCLOS onder druk: geldt het (zee)recht van de sterkste?

Coronacrisis of niet, China gaat onverdroten door zijn controle over de Zuid-Chinese Zee te verstevigen en schuwt daarbij de confrontatie niet. Tegelijkertijd biedt de coronacrisis een unieke kans op de-escalatie bij een maritiem grensconflict dichter bij huis.1

In het Zuid-Chinese Zeegebied spelen al tientallen jaren maritiem-territoriale disputen tussen bijna alle omringende kuststaten. Het gaat om geschillen over aanspraken op de zandbanken, atollen, eilandjes én de wateren daartussen – met de bijbehorende vis en grondstoffen.

China speelt bij deze conflicten een centrale rol. Het land heeft net als de andere landen rond de Zuid-Chinese Zee het UNCLOS-verdrag getekend en geratificeerd.2  Dit verdrag regelt onder meer de maritieme aanspraken van kuststaten op grondstoffen binnen de zogeheten Exclusieve Economische Zone (EEZ) en het aansluitende Continentaal Plat.3

De Chinese claim
China claimt echter ook nog extra rechten op de eilandjes, wateren en grondstoffen van bijna de gehele Zuid-Chinese Zee op basis van een ‘historische’ claim. Deze juridisch en historisch omstreden Chinese claim wordt sinds 1947 weergegeven op Chinese kaarten middels de zogeheten ‘negen-strepen-lijn’. Die lijn omsluit praktisch de gehele Zuid-Chinese Zee tot vlak voor de kust van Vietnam, de Filipijnen, Maleisië en zelfs de Indonesische Natuna-eilanden.

De Chinese claim overlapt gedeeltelijk de EEZ’s van de andere kuststaten, wat dan ook regelmatig tot spanningen leidt. Op initiatief van de Filipijnen werd de claim in 2016 verworpen door een internationaal arbitrage-tribunaal in Den Haag als zijnde strijdig met het UNCLOS-verdrag.4  China erkent de arbitrage-uitspraak echter niet en is actiever dan ooit in de kustwateren van de buurlanden.

Zo zonk begin april een Vietnamees vissersschip na een aanvaring met een schip van de Chinese kustwacht. Iets later verscheen een Chinees onderzoeksschip in de kustwateren van Maleisië om daar vervolgens een maand lang te blijven. Dit betekende feitelijk een herhaling van zetten en patronen uit de jaren ervoor.5

Indonesië
In de maanden rond de jaarwisseling waren er ook met enige regelmaat tientallen Chinese vissersschepen actief in de EEZ van de Indonesische Natuna-eilanden in het uiterste zuiden van de Zuid-Chinese Zee. Daarbij werden deze vissersschepen beschermd door schepen van de Chinese kustwacht.6

Op basis van UNCLOS heeft Indonesië binnen deze EEZ de exclusieve rechten op de exploitatie van de natuurlijke rijkdommen in dit zeegebied. Dit betreft niet alleen de olie- en gasopbrengsten, maar ook de visopbrengsten. Deze visopbrengsten worden overigens in het hele gebied steeds kleiner als gevolg van overbevissing.

Langdurige Chinese aanwezigheid 
In 2019 was China bijna permanent aanwezig in de kustwateren die worden geclaimd door de Filipijnen, Maleisië en vooral Vietnam. Deze Chinese aanwezigheid bestond naast vissersschepen vaak uit één of meerdere schepen van de kustwacht, schepen van de Maritieme Militie (een paramilitaire strijdmacht aan boord van vissersschepen), of zelfs uit een olie-exploratieschip.

Zeker nu China verschillende uitvals- en bevoorradingsbases heeft in de vorm van recent aangelegde kunstmatige eilandjes, is het voor het land steeds makkelijker om een langdurige aanwezigheid in het gebied te ondersteunen.7

Maleisië en Vietnam
Zo hinderde de Chinese kustwacht gedurende een groot deel van mei 2019 Maleisische olieboringen bij de Luconia Shoals, een gebied met ondiepten en zandbanken in de EEZ van Maleisië. Hier zoekt Sarawak Shell, een dochteronderneming van Koninklijke Shell, naar olie in opdracht van Maleisië.

Niet veel later, in half juni 2019, verscheen de Chinese kustwacht vlak bij een gasveld binnen door Vietnam geclaimde wateren, waar het Russische Rosneft naar gas zoekt in opdracht van Vietnam.8

Begin juli dat jaar verscheen bovendien een Chinees onderzoeksschip met escorte in het gebied om óók naar olie en gas te zoeken.9 Het Chinese onderzoeksschip vertrok uiteindelijk pas in oktober – na een aanwezigheid van bijna vier maanden – nadat Vietnam de eigen olieboringen in het gebied had beëindigd.10

Filipijnen
Begin 2019 doken er plotseling tientallen Chinese ‘vissersboten’ op rond een Filipijns eilandje in de Zuid-Chinese Zee. In de zomer van 2019 verschenen daarnaast – zonder toestemming – nog twee Chinese onderzoeksschepen binnen de EEZ van de Filipijnen.

Deze Chinese vissersboten, vermoedelijk behorend tot de eerder genoemde Maritieme Militie, zwermen – met hooguit een enkele onderbreking – ruim een jaar later nog steeds rond het eiland en lijken er niet meer weg te gaan.11

In juni werd bovendien een kleine houten Filipijnse vissersboot overvaren, vermoedelijk ook door een stalen vissersschip van de Maritieme Militie. De 22 Filipijnse vissers werden ’s nachts aan hun lot overgelaten in de zee, en later gered door Vietnamese collega’s.12

Gezamenlijke exploitatie
De nieuwe Filipijnse president Rodrigo Duterte ziet echter niets in een confrontatie met China en besloot in 2016 heel pragmatisch om de gunstige arbitrage-uitspraak over de Zuid-Chinese Zee te ‘parkeren’ in ruil voor Chinese investeringen in zijn land.

Terwijl de Filipijnen toenadering zoeken tot China, zoeken andere maritieme buurlanden de laatste tijd juist meer de confrontatie

Daarnaast praten beide landen momenteel over de gezamenlijke exploitatie van gasvelden binnen de Filipijnse EEZ.13 Het lijkt erop dat China met zijn druk op Vietnam, Maleisië en wellicht ook Indonesië een vergelijkbare constructie van gezamenlijke exploitatie probeert af te dwingen.14

Internationalisering en internationaal recht
Maar terwijl de Filipijnen toenadering zoeken tot China, zoeken andere maritieme buurlanden de laatste tijd juist meer de confrontatie via internationalisering van de disputen en via het internationaal recht.

De Maleisische minister van Buitenlandse Zaken noemde de Chinese claim op de zee onlangs onomwonden “belachelijk” en legde zelfs een nieuwe claim neer bij de VN op wateren binnen de Chinese negen-strepen lijn.15

Vietnam opperde in november om net als de Filipijnen een arbitragezaak tegen China te starten.16 En Indonesië refereerde onlangs expliciet aan de Filipijns-Chinese arbitrage-uitspraak uit 2016 als reactie op de Chinese schendingen van de wateren rond de Natuna-eilanden.17

Een nieuw normaal
Zo lijkt er een ‘nieuw normaal’ te ontstaan: iedere poging van China’s buurlanden tot olie- en gasexploitatie in het gebied binnen de omstreden Chinese claimlijn leidt direct tot confrontatie en wordt door intimidatie ontmoedigd.

Aan de andere kant zien steeds meer landen de door China volstrekt genegeerde Zuid-Chinese Zee-arbitrage niettemin als een voorbeeld om toch tenminste juridische duidelijkheid te scheppen.

Een Europees perspectief: de Oostelijke Middellandse Zee

Voor Europa zijn er goede redenen om de situatie in de Zuid-Chinese Zee in het oog te houden.18 Zoals gezegd staat niet alleen de rechtmatige olie- en gaswinning in dat gebied onder druk, maar ook het UNCLOS-zeerechtverdrag zelf wordt structureel ondermijnd door de Chinese claim buiten UNCLOS om en de daarop gebaseerde Chinese intimidatie.

Bovendien wordt Europa zelf ook geconfronteerd met ondermijning van UNCLOS, namelijk in het Oostelijke Middellandse Zeegebied en de Egeïsche Zee. Daar speelt al decennialang een conflict tussen enerzijds Turkije en Turks Cyprus (officieel: de Turkse Republiek Noord-Cyprus, of TRNC ) en anderzijds Griekenland en Grieks Cyprus (officieel: de Republiek Cyprus of kortweg Cyprus).

Met name Turkije volgt in dit verband een geheel eigen en omstreden interpretatie van het zeerecht

Vooral sinds de vondst van aanzienlijke gasvoorraden rond Cyprus in het laatste decennium heeft het Cyprus-conflict steeds meer ook een maritieme dimensie gekregen, en ook hier is de laatste jaren sprake van een intensivering van het conflict. Met name Turkije volgt in dit verband een geheel eigen en omstreden interpretatie van het zeerecht. 

Gasconflict rond Cyprus
Toen in december 2011 olie en gas werd gevonden ten zuiden van Cyprus leek dat aanvankelijk een stimulans voor een vreedzame oplossing van het conflict op de eilandstaat die sinds 1974 verdeeld is in enerzijds de Republiek Cyprus en anderzijds de alleen door Ankara erkende TRNC.19

Sindsdien bleek het gevonden gas echter eerder een splijtzwam dan een zegen. Gasboringen leidden al tot meerdere confrontaties die eerder al werden vergeleken met de conflicten in de Zuid-Chinese Zee.20

Turkije is – in tegenstelling tot Cyprus en Griekenland – geen partij in het UNCLOS-verdrag en hanteert een eigen interpretatie van het zeerecht

Turkije heeft zelf nog geen gas gevonden in de door Turkije geclaimde wateren. Het land claimt echter ook grote delen van de door de Republiek Cyprus geclaimde EEZ. Het dispuut lijkt inmiddels een nieuwe fase te zijn ingegaan met de aanschaf en inzet van inmiddels drie olieboorschepen door Turkije.21

In 2018 verjaagde de Turkse marine reeds een schip van de Italiaanse oliemaatschappij ENI dat namens de Republiek Cyprus aan de slag wilde gaan in de wateren ten oosten van het eiland.22

Daarnaast zoeken Turkse onderzoeks- en boorschepen, beschermd door de Turkse marine, sinds 2019 zelf ook naar olie en gas binnen de door de Republiek Cyprus geclaimde EEZ. Dit gebeurt op basis van een omstreden dubbele maritieme aanspraak van Turkije op de zee rond Cyprus.

Tweeledige Turkse maritieme claim rond Cyprus
Turkije is – in tegenstelling tot Cyprus en Griekenland – geen partij in het UNCLOS-verdrag en hanteert een eigen interpretatie van het zeerecht. In de Turkse visie genereren eilanden gelegen tegenover het vasteland hetzij geen, dan wel minder aanspraken op een EEZ dan volgens het breed aanvaarde UNCLOS-verdrag – dat dus wel door Griekenland en Cyprus geratificeerd is.23

Hierdoor is het mogelijk dat Turkije enerzijds indirect, via en namens de alleen door Turkije erkende TRNC grote delen van de kustwateren ten noorden en oosten van het eiland claimt. En dat Turkije anderzijds ook direct grote delen van de wateren ten westen en zelfs ten zuiden van Cyprus claimt als zijnde Turkse wateren met de daarbij behorende exploratierechten.24

‘Mavi Vatan’: een Turkse negen-strepen-lijn?
Eind februari 2019 vond de grootste Turkse marine-oefening ooit plaats: ‘Mavi Vatan’ genaamd – in het Engels wel vertaald als ‘Blue Homeland’, ofwel het Blauwe Moederland. Mavi Vatan is echter niet alleen de naam van deze grootscheepse simultane marine-oefening in de Zwarte Zee, Egeïsche Zee en Middellandse Zee.

Het verwijst ook naar een relatief nieuw Turks maritiem geopolitiek concept dat vooral in 2019 aan politiek gewicht lijkt te hebben gewonnen bij de Turkse president Recep Tayyip Erdogan, die zijn (maritieme) ambities voor Turkije niet onder stoelen of banken steekt.25

Tot schrik van Griekenland en Cyprus liet Erdogan zich namelijk afgelopen september fotograferen voor een kaart van Turkije, genaamd Mavi Vatan, waarop grote delen van de Zwarte Zee, Egeïsche Zee en Middellandse Zee bij het ‘Blauwe Moederland’ Turkije lijken te horen.26

Er is echter nog weinig duidelijkheid over de exacte betekenis van de lijnen op deze Mavi Vatan-kaart. Hier ligt dan ook een duidelijke parallel met de ook nooit exact gedefinieerde Chinese claim via de diffuse ‘negen-strepen-lijn’ rond de Zuid-Chinese Zee.

Turks-Libisch memorandum
In lijn met deze Mavi Vatan-doctrine zorgde een omstreden Turks memorandum met de officiële regering van het door de burgeroorlog verscheurde Libië afgelopen november andermaal voor onrust bij met name Griekenland.

In dit memorandum werd vastgelegd hoe de regeringen van Turkije en Libië een stuk van de Middellandse Zee onderling ‘verdeelden’, zonder hierbij rekening te houden met de Griekse maritieme aanspraken rondom Kreta, Rhodos en Karpathos.27

Turkije, dat voor zichzelf een toekomst ziet als gashub in de regio, beoogt met deze overeenkomst onder andere de voorgenomen aanleg van de EastMed-pijpleiding – die Turkije als gasrotonde buiten spel dreigt te zetten – te verhinderen.28

Escalatie 
Verdere escalatie ligt nu op de loer. De Europese Unie legde onlangs al beperkte sancties op aan Turkije wegens de olieboringen in de door Cyprus geclaimde EEZ.29

Ook Frankrijk sprak inmiddels zijn steun uit voor Griekenland en Cyprus

De Verenigde Staten stuurden reeds in 2018 een marineschip om olieboringen door ExxonMobil  in het gebied te beschermen tegen Turkse interventie, en verstevigden onlangs de defensiebanden met zowel Cyprus als Griekenland.30

Ook Frankrijk sprak inmiddels zijn steun uit voor Griekenland en Cyprus. Om dit te onderstrepen stuurde Frankrijk in februari het vliegdekschip genaamd ‘Charles De Gaulle’ naar het gebied.31

Naar Den Haag?
Cyprus heeft zich inmiddels gewend tot het Internationaal Gerechtshof (IGH) in Den Haag voor een oplossing van het conflict over de maritieme afbakening – een initiatief waar Turkije voorlopig niks voor lijkt te voelen, al is het maar omdat het de Republiek Cyprus niet erkent.

Instemming van Turkije vooraf is echter wel noodzakelijk om het IGH in te schakelen, aangezien Turkije geen partij is in het UNCLOS-verdrag.32 Ook in Griekenland gaan overigens stemmen op om Turkije te bewegen arbitrage te accepteren.33

Corona-moratorium
Momenteel ligt de olie- en gasexploratie grotendeels stil door de impact van het coronavirus. Het huidige uit nood geboren moratorium en de lage olieprijzen vormen een uitgelezen kans voor alle partijen om – zonder gezichtsverlies – tijd te kopen en voor te sorteren op de mogelijkheid om door bemiddeling, arbitrage of via het IGH juridische duidelijkheid te scheppen over de afbakening van de maritieme zones rond Cyprus.

De recentelijke bekendmaking dat Turkije ondanks de coronacrisis doorgaat met olieboringen en er zelfs een tandje bijzet, is dan ook een gemiste kans om te de-escaleren en goodwill te tonen.34 Europa moet Turkije hiervan doordringen en kan het al dan niet opheffen (of verzwaren) van Europese sancties afhankelijk maken van Turkse medewerking.

Het huidige standpunt van de Republiek Cyprus is dat men pas over een verdeelsleutel wil praten ná een eventuele politieke oplossing voor het gedeelde eiland

Hoewel een Turks-Cypriotische maritieme afbakening formeel los staat van een interne politieke oplossing voor de deling van het eiland Cyprus zelf, brengt een dergelijke afbakening wel het vraagstuk in beeld van de verdeling van de eventuele Cypriotische gasopbrengsten tussen de twee gemeenschappen.

Het huidige standpunt van de Republiek Cyprus is dat men pas over een verdeelsleutel wil praten ná een eventuele politieke oplossing voor het gedeelde eiland. Europa kan ook hier een rol spelen door Cyprus te bewegen om – vooruitlopend op zo’n uiteindelijke oplossing – nu al een  verdeelsleutel en -mechanisme af te spreken met de TRNC.35

Unieke kans
Juridische duidelijkheid in de Oostelijke Middellandse Zee is niet alleen van economisch en politiek belang voor de betrokken partijen, maar ook voor de positie van het zeerecht in het algemeen.

China heeft dit jaar in de Zuid-Chinese Zee al duidelijk gemaakt niet geïnteresseerd te zijn in de-escalatie en zet aldus het UNCLOS-verdrag verder onder druk. Maar in de Middellandse Zee biedt de coronacrisis Europa momenteel een kleine maar unieke kans op de-escalatie en versterking van het zeerecht. Het is zonde om die kans te laten liggen.

• 1De auteur wil graag Alex Oude Elferink bedanken voor zijn bereidheid om uitgebreid zijn expertise en gedachten te delen met de auteur aangaande de implicaties van UNCLOS voor de disputen in de Zuid-Chinese Zee en de oostelijke Middellandse Zee. Zie ook voetnoot 24. Alex Oude Elferink is directeur van het Netherlands Institute for the Law of the Sea (NILOS) aan de Universiteit Utrecht.
• 2UNCLOS staat voor United Nations Convention on the Law of the Sea.
• 3Zie ook: Rene Lefeber, ‘International Law and the Use of Maritime Hydrocarbon Resources’, Theme Paper, Clingendael International Energy Programme, 2015.
• 4Zie bijvoorbeeld: Friso Dubbelboer, ’Zuid-Chinese Zee arbitrage verdient Europese betrokkenheid’, Clingendael Spectator, 12 juli 2017.
• 5Rozanna Latiff, ’Chinese ship leaves Malaysian waters after month-long South China Sea standoff’, Reuters, 15 mei 2020.
• 6’Gone Fishing: Tracking China’s Flotilla from Brunei to Indonesia’, CSIS Asia Maritime Transparency Initiative, 30 januari 2020; Hannah Beech and Muktita Suhartono ‘China Chases Indonesia's Fishing Fleets, Staking Claim to Sea's Riches’, New York Times, 31 maart 2020. 
• 7Jaime Laude, ’China Coast Guard entering foreign waters via artificial islands’, The Phillipine Star, 1 februari 2020.
• 8Lye Liang Fook, ’Can Beijing and Hanoi overcome their latest South China Sea flashpoint at Vanguard Bank?’ South China Morning Post, 6 september 2019. 
• 9’China Risks Flare-Up Over Malaysian, Vietnamese Gas Resources’, CSIS Asia Maritime Transparency Initiative, 16 juli 2019.
• 10Eerder schrapte Vietnam zowel in 2017 als vermoedelijk opnieuw in 2018 geplande olieboringen die zouden worden uitgevoerd door het Spaanse Repsol na Chinese dreigementen tegen Vietnamese posities op eilandjes in de buurt. Zie: Bill Hayton, ’China’s intimidation in the South China Sea poses an economic threat to Vietnam’, East Asia Forum, 25 april 2018.
• 11J.C. Gotinga, ’Chinese vessels likely to stay near Pag-asa Island, says Esperon’, Rappler, 3 maart 2020.
• 12Annemarie Kas, ’Deze vissersboot werd geramd - zat China daar achter?’, NRC Handelsblad, 28 augustus 2019.
• 13Helen Regan, ’Duterte says Xi Jinping offered him an oil and gas deal to ignore South China Sea ruling’, CNN, 12 september 2019.
• 14Teddy Ng, ’China blocking Malaysian and Vietnamese oil and gas vessels shows greater willingness to intimidate says think tank’, South China Morning Post, 17 juli 2019.
• 15Ted Regencia, ‘Malaysia FM: China's 'nine-dash line' claim “ridiculous”’, Al Jazeera, 21 december 2019.
• 16’Maintaining peace in South China Sea requires international efforts: Vietnamese Deputy Foreign Minister’, The World and Vietnam Report, 8 november 2019.
• 17‘Indonesia rejects China's claims over South China Sea’, Reuters, 1 januari 2020.
• 18Zoals al eerder genoemd: Friso Dubbelboer, ’Zuid-Chinese Zee arbitrage verdient Europese betrokkenheid’, Clingendael Spectator, 12 juli 2017.
• 19Jan Marinus Wiersma, ’Gedeeld Cyprus: Een kerkhof voor diplomaten?’, Clingendael Spectator, 15 januari 2020.
• 20Zie bijvoorbeeld: Metin Gurcan, ’Eastern Mediterranean starting to resemble disputed South China Sea’, Al-monitor, 13 maart 2018; Alessandro Gagaridis, ’Rising Tensions in the Eastern Mediterranean: Another South China Sea?’, Geopolitical Monitor, 20 maart 2018.
• 21Volkan Ş. Ediger, ’Turkey’s first drilling vessel heads to Mediterranean’, Energy-Reporters, 18 juni 2018; ’Turkey buys third drill-ship for Cypriot exploration’, 25 februari 2020.
• 22’Turkish Navy Chases Off Eni's Drillship’, The Maritime Executive, 23 februari 2019.
• 23Deze conflicterende interpretaties spelen overigens ook een rol in het maritiem-territoriale dispuut tussen Griekenland en Turkije in de Egeïsche Zee, waar Turkije onder andere vreest aan de westkust te worden ‘afgesneden’ van de open zee door de Griekse eilanden met bijbehorende territoriale wateren en EEZ op basis van dat zelfde UNCLOS verdrag. Voor een bondige uiteenzetting van het Egeïsche Zee dispuut, zie: ‘Wapengekletter bij rotseilandje was maar een detailkwestie’, Trouw, 2 februari 1996.
• 24"Eilanden hebben in principe dezelfde rechten op maritieme zones als het vasteland. Wel kunnen kleine eilanden in bepaalde gevallen minder gewicht krijgen dan andere kusten bij het vaststellen van bilaterale grenzen tussen buurlanden, zoals blijkt uit de jurisprudentie van het Internationale Gerechtshof en andere tribunalen. Deze jurisprudentie geeft aan dat de positie van Turkije niet in overeenstemming is met het geldende recht. Ook bepaalt het internationale recht dat zeegrenzen alleen tot stand kunnen komen door een overeenkomst tussen alle betrokken landen, en niet unilateraal door Turkije, of bilateraal door Turkije en Libië, kunnen worden vastgesteld waar ook de rechten  van een derde Staat in het geding zijn." - Alex Oude Elferink, geciteerd uit de e-mail correspondentie met de auteur, april - juni 2020, privé-archief van de auteur. Voor een recent overzicht van jurispudentie met betrekking tot maritiem afbakeningsrecht, zie: A.G. Oude Elferink, T. Henriksen and S.V. Busch, Maritime Boundary Delimitation: The Case Law; Is it Consistent and Predictable?, Cambridge, Cambridge University Press, 2018. Voor de Turkse claims, zie: Irina Slav, Turkey Affirms Its Claim On Cyprus Oil And Gas, 23-08- 2019 ; Keith Johnson, Turkey’s Big Energy Grab, Foreign Policy, 25-07-2019 en Cengiz Aktar, Turkey’s expanding naval horizons, Ahval News,  02-12-2019; Çagatay Erciyes, Turkey’s off-shore activities  in the eastern Mediterranean & maritime boundary delimitation in international law, presentatie Turkse Ministerie van Buitenlandse Zaken, Brussel, 27-05-2019; Turan  Gafarlı, Against All Odds:Turkey’s Position in the Eastern Mediterranean, TRT World Research Centre, December 2019.
• 25Erdogan takes photograph in front of 'Blue Homeland' map, Ekathimerini, 02-09-2019; voor meer achtergrond: Ryan Gingeras, Blue Homeland: The Heated Politics Behind Turkey’s New Maritime Strategy, War on the Rocks,  02-06-2020; Can Kasapoglu, ‘The Blue Homeland’: Turkey’s largest naval drill, Anadolu Agency, 27-02-2019; interview admiral Cem Gürdeniz, Blue Homeland ‘shows Turkey has become a maritime power’, Hürriyet Daily News, 04-03-2019.
• 26‘Erdogan takes photograph in front of “Blue Homeland” map’, Ekathimerini, 2 september 2019.
• 27Luke Baker e.a., ‘Turkey-Libya maritime deal rattles East Mediterranean’, Reuters, 25 februari 2019.
• 28Deze leiding moeten gaan lopen vanaf de Cypriotische en Israëlische gasvelden in de Oostelijke Mediterrané via Cyprus en vervolgens naar Griekenland en Italië. Deze landen, die samen met Egypte, Jordanië en de Palestijnse Autoriteit sinds vorig jaar samenwerken in het East Med Gas Forum, proberen zo een steeds assertiever Turkije te omzeilen bij de doorvoer van gas naar Europa. Zie ook: Angeliki Koutantou, ‘Greece, Israel, Cyprus sign EastMed gas pipeline deal’, Reuters, 2 januari 2020.
• 29Jonathan Stearns en Nikos Chrysoloras, ‘EU Walks Turkey Tightrope With Limited Sanctions on Drilling’, Bloomberg, 27 februari 2020.
• 30‘ExxonMobil vessels leave port in Cyprus, eyes on Turkish response’, Ahval News, 29 maart 2018; Steve Horn, Lee Fang, ‘Congress Quietly Adopts Exxon Mobil-Backed Law Promoting New Gas Pipeline, Arms to Cyprus’, The Intercept, 6 februari 2020.
• 31Tasos Kokkinidis, ‘France Sends Warships in Support of Greece Against Turkish Aggression’, Greek Reporter, 30 januari 2020; ‘French aircraft carrier in Cyprus Block 8’, Kathimerini English Edition, 5 februari 2020.
• 32‘Cyprus petitions The Hague to safeguard offshore rights’, Reuters, 5 december 2019; Todd Carney, ‘The Legal Issues Regarding Drilling Off the Northeast Coast of Cyprus’, Opinio Juris, 23 september 2019.
• 33Dora Bakoyannis, ‘The EU-Turkey special framework and the path toward The Hague’, Ekathimerini, 3 januari 2020.
• 34Jean Christou, ‘As govt braces for gas delays, Turkeys says it will continue drilling in Cyprus’ EEZ’, Cyprus Mail, 15 april 2020.
• 35Voor obstakels en mogelijkheden voor regionale samenwerking zie: International Crisis Group, ‘Aphrodite’s Gift: Can Cypriot Gas Power a New Dialogue?’, 2 april 2020;  Michael Tanchum, ‘Gas For Peace’, Foreign Policy, 28 mei 2019.