Voor een sterk Europa is China meer partner dan dreiging
Analyse Geopolitiek & Wereldorde

Voor een sterk Europa is China meer partner dan dreiging

17 Nov 2020 - 15:38
Photo: Shanghai, is de grootste stad van China. © Pixabay
Terug naar archief

Voor Europa leidt de opkomst van China als nieuwe wereldmacht tot twee vragen die van grote betekenis zijn. De eerste is of China en de Verenigde Staten in staat zijn hun onderlinge problemen aan te pakken zonder dat het tot een volledige breuk of een oorlog komt. De tweede is of een machtig China bedreigend is voor Europa. Frans-Paul van der Putten biedt inzichten vanuit het historische perspectief in deze voorpublicatie van zijn boek “De wederopstanding van China”.

Welke ruimte hebben China en de VS om hun relatie te stabiliseren?
De steeds intensiever wordende rivaliteit tussen de VS en China is niet in de eerste plaats het gevolg van de wijze waarop in de afgelopen jaren Donald Trump of Xi Jinping invulling gaven aan hun leidersrollen. Die invulling heeft geleid tot een sterkere wederzijdse overtuiging dat de ander een dreiging is, maar de dieperliggende oorzaak is het veranderende machtsevenwicht in combinatie met ervaringen uit het verleden aan beide zijden.

De ruimte die de twee landen hebben om hun relatie te stabiliseren neemt af doordat het machtsevenwicht in China’s voordeel verschuift

Voor China zijn de VS het hedendaagse equivalent van het oude Groot-Brittannië: een agressieve wereldmacht, maar dan een die niet alleen op de Chinese markt maar ook (indirect) op regimeverandering uit is. Voor de VS is China een soort van nieuwe Sovjet-Unie: een geopolitieke en ideologische rivaal, maar eveneens een geduchte economische concurrent die ook nog eens ondankbaar is voor alles (steun tijdens de Tweede Wereldoorlog en aan de economische groei nu) wat het aan de VS te danken heeft.

President Trump en president Xi Jinping tijdens een G20-top in 2019. © Flickr / The White House
President Trump en president Xi Jinping tijdens een G20-top in 2019. © Flickr / The White House

Momenteel lijken China en de VS af te stevenen op een terugkeer naar een toestand van koude oorlog zoals die bestond in de jaren vijftig en zestig. Zo ver is het echter nog niet. De twee mogendheden onderhouden nog steeds onderlinge diplomatieke en economische betrekkingen, en ze voeren al helemaal geen gewapende strijd met elkaar zoals destijds in Korea (direct) en Vietnam (indirect).

Maar toch, het traject van een verslechterende relatie is al in 1989 ingezet en is in het afgelopen decennium aanzienlijk versneld. De diplomatieke en vooral de economische betrekkingen zijn sinds 2018, vooral op Amerikaans initiatief, teruggeschroefd. Tegelijkertijd nemen militaire spanningen toe, het meest zichtbaar in de Zuid-Chinese Zee waar beide zijden nadrukkelijk aanwezig zijn en manoeuvreren met vliegtuigen, schepen en ander militair materieel.

De ruimte die de twee landen hebben om hun relatie te stabiliseren neemt af doordat het machtsevenwicht in China’s voordeel verschuift. Dat maakt het aantrekkelijk voor de Chinese leiders een afwachtende houding aan te nemen, en niet meer dan beperkte concessies te doen om tijd te winnen.

Geen Amerikaanse president kan het zich in de komende jaren veroorloven als zwak te worden gezien tegenover China

Tegelijkertijd zetten de VS in op steeds hogere eisen. Enkele jaren geleden ging het nog hoofdzakelijk om aanpassingen in China’s buitenlandse beleid en om de handelsrelatie. Nu China sterker blijft worden maar zich niet verandert in de richting waarop de Amerikaanse regering had gehoopt, gaan de eisen ook over China’s beleid in Xinjiang en Hongkong, de relatie tussen overheid en bedrijven in China, en grenzen aan de economische expansie van China in het buitenland en aan de technologische ontwikkeling van China zelf.

Een tweede factor waardoor de ruimte voor stabiliserende maatregelen kleiner wordt, is de binnenlandse politieke situatie in beide landen. Voor de Chinese Communistische Partij dragen de huidige spanningen met de VS bij aan grotere binnenlandse legitimiteit. Sinds de Tiananmencrisis van 1989 stimuleert de Chinese regering meer dan daarvoor het bestaan van xenofobische en nationalistische gevoelens onder de bevolking.

De toenmalige presidenten Barack Obama en Hu Jintao in 2011. © Flickr / The U.S. Army
De toenmalige presidenten Barack Obama en Hu Jintao in 2011. © Flickr / The U.S. Army

Nu het tempo van de economische groei van China afneemt, wordt deze bron van legitimiteit belangrijker voor de Chinese leiders. Naarmate het aantal Chinees-Amerikaanse incidenten groeit, van Clintons beslissing vliegdekschepen naar Taiwan te sturen in de jaren negentig tot de recente maatregelen onder president Trump, wordt het in deze context moeilijker voor Xi grote concessies aan de VS te doen.

Aan Amerikaanse zijde is sinds enkele jaren een soortgelijk proces gaande. In de presidentsverkiezingen van 2020 was het China-beleid een kernthema. Daarbij ging het niet zozeer om de inhoud, maar om de vraag welke kandidaat het stevigst tegen China durft op te treden. Geen Amerikaanse president kan het zich in de komende jaren veroorloven als zwak te worden gezien tegenover China.

De aanpak van Obama (beperkte druk op China) en die van Trump (stevige druk) hebben allebei niet tot het gewenste resultaat geleid

Een verdere verslechtering in de relatie tussen de twee mogendheden kan leiden tot een volledige breuk in de diplomatieke en economische betrekkingen, of zelfs tot een gewapend conflict. Op dit moment ligt het initiatief wat betreft het aanpassen van de betrekkingen grotendeels aan Amerikaanse zijde, aangezien de tijd in het voordeel van China lijkt te werken.

De VS, onder Trump maar waarschijnlijk ook onder Joe Biden, zetten vooral economische sancties in als drukmiddel tegen China. Daarmee zijn ze in staat China flinke schade toe te brengen, maar het is onwaarschijnlijk dat het Chinese streven naar geopolitieke veiligheid daarmee verdwijnt. Integendeel. Het toebrengen van schade door grote mogendheden in de afgelopen 180 jaar heeft dat streven juist gecreëerd, en China op lange termijn sterker gemaakt.

© Flickr / European Council President.
"Voor Europa leidt de expansie van China’s internationale invloed tot belangrijke risico’s". © Flickr / European Council President.

De aanpak van Obama (beperkte druk op China) en die van Trump (stevige druk) hebben allebei niet tot het gewenste resultaat geleid. De Chinese leiders hebben tot nu toe alleen enkele concessies gedaan, waarmee ze tijd winnen, maar veranderen niet wezenlijk van koers. Een verdere toename van Amerikaanse druk in de komende jaren is waarschijnlijk, maar is ook zeer destabiliserend voor de internationale orde en versterkt juist de inzet waarmee China probeert zich minder kwetsbaar te maken.

Een stap die de Amerikaans-Chinese betrekkingen opnieuw een stevigere basis zou kunnen geven is een overeenkomst tussen de twee landen over de geopolitieke verhoudingen in Oost- en Zuidoost-Azië. Kissinger deed in zijn boek On China een decennium geleden al een oproep tot zo’n overeenkomst. Het cruciale element daarin is de status van Taiwan, een kwestie die al sinds 1950 een centraal probleem vormt in de Amerikaans-Chinese betrekkingen.

Het doel van geopolitieke veiligheid is voor China voorlopig nog niet binnen bereik

Helaas is de ruimte voor een overeenkomst klein en neemt die snel verder af. Een vooruitzicht om rekening mee te houden is daarom het verder oplopen van spanningen (met groeiend risico van een gewapend conflict), in combinatie met afnemende samenwerking tussen de twee mogendheden op het gebied van economie en in internationale organisaties.

Is China een dreiging voor Europa?
Het Chinese streven naar geopolitieke veiligheid komt voort uit China’s historische ervaring. Gezien de aard van het internationale systeem (de regionale geopolitieke orde en de mondiale orde kunnen niet van elkaar worden gescheiden) heeft dit streven geresulteerd in een proces van Chinese machtsuitbreiding op wereldwijd niveau.

President Xi Jinping ontvangt minister-president Rutte en minister Ploumen op de eerste dag van hun bezoek aan China in 2013. © Flickr / Minister-president Rutte
President Xi Jinping ontvangt minister-president Rutte en minister Ploumen op de eerste dag van hun bezoek aan China in 2013. © Flickr / Minister-president Rutte

Het doel van geopolitieke veiligheid is voor China voorlopig nog niet binnen bereik. Dat is niet alleen het gevolg van het China-beleid van de VS en van de enorme machtsfactor die de VS nog altijd zijn in verhouding tot China’s eigen vermogens. De politieke macht in China is zeer sterk geconcentreerd in een enkele organisatie, de Communistische Partij, en daarbinnen in de persoon van Xi Jinping.

Maar de fundamenten van China’s politieke machtsstructuur zijn zwak. De Tiananmencrisis van 1989 heeft dat aangetoond, en het is niet aannemelijk dat die basis inmiddels wel heel solide is, ondanks de pogingen van de regering het patriottisme in China aan te wakkeren. Dat maakt het land kwetsbaar voor schokken, inclusief schokken van geopolitieke aard.

Voor Europa leidt de expansie van China’s internationale invloed tot drie belangrijke risico’s:

  • Het krimpen van de internationale ruimte voor de economische en politieke waarden die voor Europa van belang zijn.
  • Erosie van het internationale concurrentievermogen van Europese bedrijven, minder autonomie op het gebied van de transportverbindingen met de rest van de wereld, en verminderde toegang tot grondstoffen en technologie.
  • Verdere afname van het (al beperkte, als gevolg van de Europese afhankelijkheid van Amerikaanse militaire bescherming) vermogen van de Europese Unie een zelfstandige geopolitieke koers te varen met betrekking tot grote mogendheden.
Media-aandacht voor de EU-China-top in 2017. © Flickr / European Council President
Media-aandacht voor de EU-China-top in 2017. © Flickr / European Council President

De Communistische Partij behartigt haar eigen belangen zonder daarbij per se die van Europa te willen schaden, maar dat maakt de uiteindelijke gevolgen voor Europa niet minder ernstig. Daarom is het van belang dat de landen van Europa zich stevig opstellen. Zoals China vanaf 1870 zijn geopolitieke kracht gestaag heeft opgebouwd, is het nodig voor Europa een eigen langetermijnvisie te ontwikkelen.

Voor een zelfbewust en sterk Europa is China meer partner dan dreiging, net zoals dat omgekeerd het geval is. Maar voor een zwak Europa is China een aanzienlijke dreiging. Drie stappen die Europa (dat wil zeggen de EU, haar lidstaten en de overige Europese landen, waar mogelijk als collectief) zou moeten zetten zijn:

1) De invulling van de economische relatie met China grondig herzien.
Een kernprobleem voor Europa is de nauwe band tussen overheid en bedrijf in China. De EU zou haar zeer aanzienlijke marktmacht beter kunnen benutten, in de eerste plaats om ongewenste politieke machtsconcentratie in Europa via de markt tegen te gaan. Het ontstaan van dominante invloed van de Chinese overheid in voor Europa strategisch belangrijke productie- en toeleveringsketens, ook al loopt die via verschillende staatsbedrijven, zou tegengegaan moeten worden.

Chengdu-Europa-goederentrein in 2017. © Flickr / Roderick Eime
Chengdu-Europa-goederentrein in 2017. © Flickr / Roderick Eime 

Daarnaast zou de toegang tot Europa voor Chinese investeringen gemakkelijker gemaakt kunnen worden naarmate deze een groter deel van hun aandelen uitzetten op kapitaalmarkten, waarmee een grotere afstand tussen Chinese bedrijven en de Chinese overheid gestimuleerd wordt.

2) Beter inspelen op de toenemende strategische rol van ontwikkelingslanden.
Een belangrijke factor die China helpt sterker te worden als opkomende wereldmacht is dat het in internationale organisaties vaak gesteund wordt door landen uit Azië, Afrika en Latijns-Amerika. Europa kan meer doen om de banden met die landen aan te halen, onder andere door een grotere bijdrage te leveren aan hun infrastructuurontwikkeling en beter aan hun handelsbelangen in relatie tot de Europese markt tegemoet te komen.

China’s opkomst helpt Europa haar eigen kracht te ontdekken en het belang te onderkennen van een geopolitieke visie op haar plaats in de wereld

3) Besluiten hoe zich op te stellen tegenover de Amerikaans-Chinese rivaliteit.
De Amerikaanse strategie van toenemende confrontatie met China is risicovol en op lange termijn waarschijnlijk contraproductief. Europa kan zich weliswaar niet volledig onttrekken aan Amerikaanse eisen dat het daar een bijdrage aan levert, maar het kan wel keuzes maken over hoe het die bijdrage vormgeeft en het kan bouwen aan grotere geopolitieke autonomie.

Foto genomen tijdens de EU-China-top in 2017. © Flickr / European Council President
Foto genomen tijdens de EU-China-top in 2017. © Flickr / European Council President

Meer investeren in defensie en technologieontwikkeling, het stabiliseren van de relatie met Rusland, alternatieven vinden voor de dominante rol van de dollar, maar ook het ontwikkelen van een eigen visie op China’s plaats in de internationale orde zijn maatregelen die Europa in dit opzicht verder zouden helpen.

China’s opkomst helpt Europa haar eigen kracht te ontdekken en het belang te onderkennen van een geopolitieke visie op haar plaats in de wereld. De EU en sommige lidstaten, vooral Duitsland en Frankrijk, zijn de afgelopen jaren in toenemende mate actief op dit gebied. Hopelijk voltrekt dit proces zich tijdig genoeg om Europa te behoeden voor het soort van pijnlijke ervaringen dat China vanaf 1840 heeft ondergaan.

Omslag 'De Wederopstanding van China'. © Prometheus   Frans-Paul van der Putten

   De wederopstanding van China

   Uitgeverij Prometheus 

   ISBN: 9789044641363

   288 pag.

   

 

Naast meer lezen ook meer horen? Graag nodigt Instituut Clingendael je uit voor een online debat op 30 november met auteur Frans-Paul van der Putten en professor EU-recht Luuk van Middelaar. Het debat zal worden geleid door Clingendael-directeur Monika Sie.

Auteurs

Frans-Paul van der Putten
Onderzoeker en adviseur op het gebied van China en geopolitiek