Waarom Erdogan Turkije niet islamitischer kan maken

Wat wil de Turkse president Recep Tayyip Erdogan? Is het zijn ultieme streven van Turkije een islamitische staat te maken, met shariawetgeving en al? Volkskrant-correspondent Rob Vreeken ziet dat de Turkse samenleving dit sowieso niet zou toestaan, blijkt uit deze bewerkte voorpublicatie van zijn boek Een heidens karwei: Erdogan en de mislukte islamisering van Turkije.

De ondertitel van mijn nieuwe boek Een heidens karwei: Erdogan en de mislukte islamisering van Turkije gaat uit van een vooronderstelling, namelijk dat de Turkse president Recep Tayyip Erdogan Turkije wil islamiseren. Dat verdient nadere toelichting.

Deze assumptie heeft alles te maken met het grote vraagteken dat van meet af aan boven de man heeft gehangen: wat wil Erdogan? Is het zijn ultieme streven van Turkije een islamitische staat te maken, met shariawetgeving en al? Of streeft hij ernaar de Turkse samenleving islamitischer te maken zonder een breuk te forceren met het secularisme dat sinds Kemal Atatürk – de eerste president van de republiek Turkije – de grondslag vormt van de Turkse staat?

De vraag ‘wat wil Erdogan?’ is volgens mij nog altijd niet definitief beantwoord. Ook grotere denkers dan ik blijven in het duister tasten. Dan zou het aanmatigend zijn te pretenderen dat ik het mysterie hier wel even zal oplossen. Niettemin valt er het een en ander over te zeggen.

Erdogan als macher
Het is evident dat Erdogan uit de islamistische1  hoek stamt. De Welvaartspartij, waarvan hij in de jaren tachtig als jonge man lid werd, had zonder meer een islamistische agenda, ook al opereerde ze – met vallen en opstaan – noodgedwongen binnen de seculiere kaders van het kemalisme.

Wanneer Erdogan echter namens de Welvaartspartij burgemeester van Istanboel wordt, in de tweede helft van de jaren negentig, openbaart zich al wat in het eerste decennium van zijn premierschap nog duidelijker zal worden: Erdogan is op de eerste plaats een macher, een pragmatische manager, zoals Turkijekenner Joost Lagendijk dat omschrijft in zijn boek Erdogan in een notendop.2

De gedreven burgemeester neemt Istanboel op de schop. Hij verbetert de stroom- en watervoorziening, vooral in de verwaarloosde wijken. Hij maakt een begin met het aanleggen van een metronetwerk. Hij plant bomen en deelt maaltijden uit aan de armen. Hij maakt werk van de stadsvernieuwing in de gecekondu’s, de zelfbouwwijken van migranten van het platteland. Hij laat zich overal in de stad zien en praat volop met bewoners in de volksbuurten, die voor het eerst het gevoel krijgen dat een bestuurder hun zorgen serieus neemt.

Deze praktische eigenschappen maken Erdogan uitermate geschikt voor een leidende rol in de Partij voor Rechtvaardigheid en Ontwikkeling (AKP), die rond de eeuwwisseling als gematigde afsplitsing van de Welvaartspartij wordt opgericht. Initiatiefnemer Abdullah Gül beseft, in de woorden van Lagendijk, “dat er behoefte is aan een grote conservatieve partij die religieus geïnspireerd is, maar zich ook weet aan te passen aan de realiteit van een kapitalistische economie en een globaliserende wereld”. Er is “minder ideologie nodig en meer pragmatisme.”2

Een partij die zich bovendien weet aan te passen aan de realiteit van een potentieel lidmaatschap van de Europese Unie, want dat is – naast de financiële crisis waarin de vertrekkende regering Turkije heeft achtergelaten – de grootste uitdaging van de in 2002 aangetreden AKP-regering. De EU heeft Turkije in 1999 erkend als kandidaat-lid, en door de AKP wordt dat perspectief van harte omarmd. Erdogan en de zijnen hopen dat EU-lidmaatschap Turkije economisch gezien kan opstuwen in de vaart der volkeren.

De AKP heeft met de verhoopte toetreding tot de EU nog iets voor ogen: een einde maken aan de machtspositie van het leger. Turkije zal moeten voldoen aan de Europese normen inzake mensenrechten en democratie. Dat valt niet te rijmen met de rol van het Turkse leger, dat optreedt als schutspatroon van het kemalisme. De generaals bepalen de handelingsvrijheid van de politici (welke dan ook) en sturen naar believen regeringen naar huis. Premier Necmettin Erbakan van de Welvaartspartij was daarvan in 1997 het laatste slachtoffer.

AKP’ers omschrijven zich nadrukkelijk als een soort christendemocraten (‘moslimdemocraten’), dus wie zou daar geen vertrouwen in hebben?

Erdogan en zijn ministersploeg maken gezwind werk van de onderhandelingen met Brussel (de woorden “en zijn ministersploeg” zijn nu nog relevant; Erdogan is momenteel nog een teamleider, niet de oppermachtige solist die hij later zou worden). Het ene na het andere dossier wordt afgevinkt. Regels voor handel en investeringen worden op elkaar afgestemd. Wetten worden in lijn gebracht met de Europese normen van democratie, mensenrechten en goed bestuur.

Europa loopt met Erdogan weg. AKP’ers omschrijven zich nadrukkelijk als een soort christendemocraten (‘moslimdemocraten’), dus wie zou daar geen vertrouwen in hebben? De Verenigde Staten hebben op hun beurt – na de aanslagen van 9/11 en de daaropvolgende invasie van Irak – behoefte aan een rolmodel voor het Midden-Oosten; een bewijs dat islam en democratie kunnen samengaan. Het Turkije van de AKP voorziet in die behoefte.

Een wolf in schaapskleren?
Sommigen in Europa blijven echter wantrouwig, en niet te vergeten: ook de helft van Turkije. Veel seculieren menen dat Erdogan een wolf in schaapskleren is. Hij doet zich volgens hen nu voor als een brave democraat, maar wacht maar af: straks voert hij de sharia in en wordt Turkije een islamitische staat, een tweede Iran. Het streven van de AKP om het hoofddoekverbod in het onderwijs en bij de overheid op te heffen voedt het wantrouwen.

Keer op keer wint de AKP verkiezingen, met steeds hogere cijfers zelfs

En wanneer de partij een presidentskandidaat (Abdullah Gül) met een gesluierde echtgenote naar voren schuift, zeggen de kemalisten: zie je wel! In april/mei 2007 nemen miljoenen burgers deel aan de zogeheten Republikeinse Protesten, een reeks demonstraties in diverse grote steden om de seculiere republiek te beschermen tegen de oprukkende islam en invoering van de sharia. De generaals hinten op een mogelijke staatsgreep.

In de daaropvolgende jaren weet Erdogan zijn positie te bestendigen. De macht van de generaals wordt gekortwiekt. Keer op keer wint de AKP verkiezingen, met steeds hogere cijfers zelfs (tot aan de 49 procent). Dit heeft de partij te danken aan de ongekende resultaten die de regering-Erdogan boekt.

Het zijn jaren van aanhoudende en forse economische groei. Het leven van de Turken gaat er aanzienlijk op vooruit. Gezondheidszorg, onderwijs, openbaar vervoer, snelwegen, stedelijke infrastructuur, overheidsdiensten: op alle fronten maakt de Turkse samenleving een enorme inhaalslag.

Zelfs in het loodzware Koerdendossier weet Erdogan een opening te bewerkstelligen. Anders dan al zijn voorgangers is hij bereid de verlangens van de Koerdische minderheid serieus te nemen. Het levert de AKP een aanzienlijk reservoir Koerdische kiezers op.

(G)een geheime agenda
Maakt Erdogan, nu hij rond 2011 de macht van de generaals gebroken heeft en zijn plaats in het politieke bestel heeft veiliggesteld, dan toch eindelijk werk van zijn vermeende geheime agenda – het vestigen van een islamitische staat? Pakt hij door? Nee.

De AKP legt steeds meer de nadruk op familie- en gezinswaarden, maar dat thema maakt ook in het conservatieve deel van Europa opgang

Ja, hij heft het hoofddoekverbod op. Hij roept vrouwen op drie kinderen te nemen. En in 2013 beperkt de regering de verkoop van alcohol enigszins. Maar hoe islamitisch is dat? Landen met een meer islamitische regering dan Turkije proberen het geboortecijfer juist te doen dalen. En een verbod op alcoholverkoop bij scholen en langs snelwegen is ook in Europa niet uitzonderlijk.

De meest uitgesproken maatregelen die een religieuze agenda verraden zijn de uitbreiding van het budget en takenpakket van het Turkse Presidium voor Godsdienstzaken (Diyanet) en het stimuleren van het religieuze Imam Hatip-onderwijs. Ook legt de AKP steeds meer de nadruk op familie- en gezinswaarden, maar dat thema maakt ook in het conservatieve deel van Europa opgang.

Maar islamitische wetgeving? Nergens te bekennen. De regering-Erdogan heeft andere prioriteiten.

Erdogans grote doel is van Turkije een machtige, welvarende natie te maken. In het eerste decennium van zijn regeerperiode deed hij dat door de binnenlandse dynamiek ruim baan te geven. De laatste jaren ligt de nadruk op het sterker verankeren van Turkije in de wereldmarkt.

Daarnaast bemiddelt de president, voor zover mogelijk, in de Oekraïne-oorlog. Een akkoord over de graanexport heeft hij al bewerkstelligd, en een gevangenenruil ook. Verder bereidt Erdogan, zegt hij, een nieuwe militaire operatie voor tegen de Koerdische milities in Noord-Syrië. Voert hij moeilijke gesprekken over de toetreding van Zweden en Finland tot de NAVO. Mengt hij zich al jaren in de oorlog in buurland Syrië. En zijn er in eigen huis aanhoudende zorgen over de inflatie.

De samenstelling en de kracht van de Turkse samenleving maken het de AKP simpelweg onmogelijk islamistisch te zijn

Eén ding ontbreekt in dit rijtje activiteiten: invoering van de islamitische wet. Waarom zou hij ook? Erdogan beseft zeer goed dat het draagvlak daarvoor in de Turkse samenleving veel te klein is. De seculiere traditie is te sterk en het seculiere volksdeel zo omvangrijk dat invoering van de sharia zo’n beetje een burgeroorlog zou betekenen. De samenstelling en de kracht van de Turkse samenleving maken het de AKP simpelweg onmogelijk islamistisch te zijn, al zou ze dat willen.

Maar nogmaals: waarom zouden ze dat willen? In de kernregio van de islam lijkt het islamistisch project op zijn retour. In Egypte geven de Moslimbroeders geen kik meer sinds president Abdel Fattah Al-Sisi hoofdcipier van het gevangeniswezen is. In Tunesië zijn – op het erfrecht na – de laatste kruimels islam uit het wetboek geveegd zonder dat ook maar één boze salafist de straat op ging. In Saoedi-Arabië zetelt een jonge kroonprins die een “terugkeer naar de gematigde islam” heeft afgekondigd, met het oog op hetzelfde wensenlijstje dat Erdogan op zak heeft: investeringen, militaire macht en internationaal aanzien. En in Iran heeft de jeugd schoon genoeg van wat zij zien als godsdienstige flauwekul, en dat laat ze merken ook.

Van Turkije een ‘tweede Iran’ maken betekent: van Turkije een geïsoleerd land maken met een haperende economie en een jonge bevolking waarvan de meerderheid haar leiders uitkotst. Sharia? Erdogan zou wel gek zijn.

Een autoritaire koers
In één opzicht hebben de mensen die Erdogan van meet af aan niet vertrouwden natuurlijk gelijk gekregen: hij is steeds verder afgegleden in ondemocratische richting. Sommige waarnemers zien de omslag al in 2008, maar de meeste prikken het begin van Erdogans ‘fase 2’ vast op 2011. Hij zit dan stevig in het zadel. De generaals zijn getemd. Het proces van toetreding tot de Europese Unie is al geruime tijd tot stilstand gekomen; enig schot zit er niet meer in. Díé prikkel tot democratisering is weg. Bij de verkiezingen heeft de AKP 49,83 procent van de stemmen gekregen, wat zich in het Turkse systeem vertaalt in een zeer ruime meerderheid in het parlement.

Turkije wordt gaandeweg een illiberale democratie

Steeds meer wordt duidelijk dat Erdogan democratie ziet als een systeem waarin de helft plus één zijn wil kan opleggen. Ook laat hij blijken weinig op te hebben met de randvoorwaarden van een gezond democratisch stelsel. Met de minderheid houdt hij geen rekening en voor de persvrijheid toont hij weinig respect. Als een column in een krant hem niet bevalt, belt hij de hoofdredacteur en briest: ontsla die vent! Niet zelden gebeurt dat dan ook nog. Steeds vaker laat hij mensen aanklagen wegens overtreding van het wetsartikel over ‘belediging van de president van de republiek’, soms om de kinderachtigste dingen. Zoals de neus van Pinokkio groeide na elke leugen, zo worden met elk incident de tenen van Erdogan langer.

Ook in zijn eigen kring van bestuurders duldt hij weinig tegenspraak. Heeft Erdogan advies nodig, dan kijkt hij in de spiegel. Turkije wordt gaandeweg een illiberale democratie, een benaming die ook geldt voor landen als Hongarije onder premier Viktor Orbán en India onder premier Narendra Modi.

In toenemende mate betoont Erdogan zich een ware autocraat. Een volgende fase dient zich aan als in de nacht van 15 op 16 juli 2016 delen van de Turkse strijdkrachten een poging tot staatsgreep doen. De putsch mislukt, amateuristisch als hij is. De regering geeft ogenblikkelijk de beweging van prediker Fethullah Gülen de schuld. Tienduizenden van zijn aanhangers worden ontslagen en/of gearresteerd. Van de weeromstuit pakt de regering ook andere tegenstanders en critici hard aan. Ook de pers komt verder onder druk te staan.

Internationaal is er veel aandacht voor de bekendste politieke gevangenen, cultureel ondernemer Osman Kavala en Selahattin Demirtas, leider van de Democratische Partij van de Volkeren (HDP). Anderen blijven uit het zicht.

De crisissfeer na de mislukte coup biedt Erdogan de mogelijkheid een oude wens in vervulling te doen gaan: een presidentieel systeem invoeren. In april 2017 stemt 51 procent van de bevolking in met de benodigde grondwetswijziging. Een jaar later wordt Erdogan door 52 procent als president gekozen. Herkozen eigenlijk, maar met zijn nieuwe mandaat heeft hij nu ook formeel bijna alle macht in handen.

De grote vraag intussen is of ook de Turkse bevolking vindt dat Erdogan te lang aan de macht is

Je zou dus kunnen zeggen dat Erdogan zich in democratisch opzicht wél heeft bewezen als een wolf in schaapskleren. Toch blijft ook hier een groot vraagteken staan. Is zijn autoritaire koers het resultaat van een lang tevoren beraamd plan? Of is hij er geleidelijk in gegroeid, zoals vaak gebeurt met leiders die te lang aan de macht zijn? Ik vermoed het laatste.

De grote vraag intussen is of ook de Turkse bevolking vindt dat Erdogan te lang aan de macht is. Op 14 mei 2023 zijn er verkiezingen voor zowel het parlement als het presidentschap, en zeker bij dat laatste lijkt het een dubbeltje op zijn kant te worden. Tegenkandidaat Kemal Kiliçdaroglu van de centrumlinkse Republikeinse Volkspartij (CHP) maakt een goede kans.

Doordat het slecht gaat met de Turkse economie is Erdogan de afgelopen drie jaar weggezakt in de peilingen. Hij is echter te gewiekst om zich zomaar gewonnen te geven. Algemeen werd verwacht dat hij nog wel een konijn uit zijn hoed zou toveren. Op 6 februari kwam die plotwending, maar niet uit de hoed van Erdogan. De aardbeving schopte alle electorale analyses in de war. Er is maar één persoon die weet hoe het dubbeltje gaat vallen: de kiezer.

• 1De term ‘islamitisch’ heeft betrekking op de islam als religie. De term ‘islamistisch’ verwijst naar de islam als een compleet (en dus ook politiek) systeem voor alle domeinen van de samenleving.
• 2 a b Joost Lagendijk, Erdogan in een notendop, Amsterdam: Prometheus, 2016.