Hoop voor 2023: Europa’s geopolitieke ontwaken

Europa schaakte nooit met de grote jongens. Als er in de wereld strategisch gedacht werd en het om machtsverschuivingen ging, dan gaf de Europese Unie niet thuis. Het is niet zo dat ze niet aanwezig was, integendeel. Europese leiders trokken rond om handelsovereenkomsten te sluiten – van Afrika tot in Amerika, van op de Himalaya tot in de woestijn. En als tussendoor ergens een vulkaan uitbarstte, de aarde beefde of zich een overstroming voordeed, dan was de Unie vaak de grootste donor van humanitaire hulp. Maar als het ging over geopolitieke keuzes, dan bleef het stil in Brussel.

Het was lange tijd ook niet aan de orde. Tijdens de Koude Oorlog bestond de wereld uit twee delen: het oosten en het westen. Wij schuilden onder het afdak van de Amerikanen. Dat was comfortabel en we bleven droog, maar het beperkte wel onze manoeuvreermogelijkheden.

Na de ineenstorting van het communisme lagen voor Europa meer paden open, maar de lidstaten van de EU wilden vooral hun eigen gang gaan. Toen Joegoslavië ontplofte, zou Duitsland nieuwe republieken zoals Kroatië en Slovenië meteen erkennen. Frankrijk vond dat een slecht plan. Terwijl wij ruzieden, voltrok zich daar een genocide. Toen het te gortig werd, belden we de Amerikanen om te vragen of zij alstublieft konden komen bombarderen om er een einde aan te maken. Even later, bij de oorlog in Irak, trok de helft van de Europese lidstaten met de Verenigde Staten mee ten strijde, terwijl de andere helft ertegen betoogde.

Recenter, toen voormalig president Donald Trump zijn ambassade in Israël van Tel Aviv naar Jeruzalem verhuisde, verklaarde de Unie officieel dat dit nodeloze provocatie was. Tegelijkertijd dronken meerdere Europeanen er tijdens de openingsreceptie een glas champagne.

Lidstaten beseffen meer en meer dat ze geen invloed hebben als ze elkaar wantrouwen

Toen de Russische president Vladimir Poetin in februari Oekraïne binnenviel, rekende hij ongetwijfeld op die gebruikelijke Europese verdeeldheid. Er zou waarschijnlijk een verklaring komen om de invasie te ‘betreuren’, ‘af te keuren’ of wie weet zelfs ‘te veroordelen’. De EU heeft vele woorden om haar verdriet en ongenoegen te laten blijken. Maar als er al sancties zouden worden ingesteld, zouden die hooguit symbolisch zijn. Lidstaten zouden hun energiebevoorrading nooit op het spel zetten om Kiev te beschermen.

Het pakte echter helemaal anders uit. Er kwamen zware sancties en de Europese lidstaten spraken samen af om Oekraïne van wapens te voorzien.

Lidstaten beseffen meer en meer dat ze geen invloed hebben als ze elkaar wantrouwen, als ze niet weten wat ze willen en in verspreide slagorde optrekken. Omgekeerd stellen ze nu vast dat het lukt om resultaten te boeken zolang ze eensgezind blijven. Het zou wel eens kunnen dat we hiermee het geopolitieke ontwaken van de Europese Unie meemaken. De komende periode zal duidelijk moeten maken of het lukt dit pad verder te bewandelen. De uitdagingen zijn niet gering.

Met China en Amerika die tegen elkaar opbriesen is de inzet groot. Als olifanten trappelen en trompetteren, komen hedendaagse geopolitieke dwergen als Frankrijk of Duitsland er niet meer aan te pas. De Unie in haar totaliteit heeft daarentegen wél nog de kracht om er haar slurf tussen te steken.

Als het Europese geopolitieke ontwaken doorzet, rijst natuurlijk de cruciale vraag hoe dat dan verder moet worden ingevuld. De gevoeligheden van de verschillende lidstaten, de korte en de lange termijn, de zorgen van ngo’s en private lobbyisten, waarden en belangen: alles komt tegelijkertijd met elkaar in aanraking. Inspirerende voorbeelden die ons kunnen tonen hoe het moet zijn er nauwelijks. De Amerikanen, waarmee we ons wellicht het meest verwant voelen, bakten er af en toe ook maar weinig van. Ze maakten de wereld niet veiliger en hun eigen land niet immuun voor de grootste terreuraanslagen ooit.

Europa staat dus voor een spectaculaire uitdaging. Zich op het wereldtoneel wagen is geen tuinfeest. Dat betekent niet dat het nodig is om al meteen in cynisme te vervallen. Wellicht kan het voor de lidstaten geen kwaad om alvast overeenstemming te zoeken op het gebied van enkele fundamentele principes.