Hoop voor 2023: een verrassende vorm van dekolonisatie

Oorlog aan de Europese oostgrens, een beklemmende strategische afhankelijkheid van internationale opponenten en toenemende hybride dreigingen: de stemming aan het einde van dit jaar is somber. Toch zie ik ook een sprankje hoop.

Laat me even een paar jaar teruggaan in de tijd, naar het moment waarop ik werd gevraagd om tijdens een bijeenkomst in het Tropeninstituut (KIT) iets te zeggen over de relatie tussen religie en terrorisme. Nu is religie volgens mij in essentie een troostrijke fantasie, en dus hoofdzakelijk een verzinsel. Een fantasie kun je naar mijn mening niet de oorzaak van politiek geweld noemen. Een analyse over de relatie tussen fantasie en de keuze om burgers te doden zal een laagje dieper moeten gaan. Religieuze leiders doen namelijk wel aan politiek. Die gaat immers over hun positie; over hun machtsbasis in het hier en nu, in het verleden, en ook over hun machtspositie in de toekomst. Die politieke component is in essentie waar het om gaat.

Aan het eind van mijn lezing in het KIT stelde de gespreksleider, de toenmalige Plaatsvervangend Directeur Generaal Internationale Samenwerking, mij de vraag wat de overheid zou moeten doen in het licht van mijn analyse. Ik antwoordde haar dat de oplossing ligt in de doorstart van het proces van dekolonisatie. Zij keek me met verbazing – gemengd met een flinke vleug verwarring – aan. Ik neem haar dat niet kwalijk. De stap van religie en geweld naar dekolonisatie en de neokoloniale aspecten van het westerse ontwikkelingsparadigma is wellicht groot. Toch is de golf van terrorisme sinds de jaren tweeduizend in essentie een politiek signaal, afgegeven in de richting van westerse dominantie en suprematie.

Dekolonisatie betekent ook het herijken van eeuwenoude overtuigingen die leidden tot die export van westerse modellen van ontwikkeling

Terrorisme richt zich in de kern tegen onze overtuiging dat het exporteren en tevens opleggen van westerse modellen aan de rest van de wereld ook goed is voor die rest van de wereld. Het is een oncomfortabel politiek signaal, of we dat nou leuk vinden of niet. Dekolonisatie betekent dus ook het herijken van eeuwenoude overtuigingen die leidden tot die export van westerse modellen van ontwikkeling – een tak van buitenlands beleid.

Inmiddels zijn we jaren verder en constateer ik dat Nederland excuses aanbiedt voor zaken die in ons verleden zijn misgegaan; excuses voor onze rol in mensenhandel en slavernij en voor oorlogen gericht op herstel van koloniale verhoudingen. Ik signaleer in toenemende mate dat landen de westerse dominantie niet meer voetstoots accepteren. De verhoudingen in ons multilateraal systeem zijn niet meer vanzelfsprekend.

Tegelijkertijd begint ook bij ons een revolte tegen het op groei gerichte westerse ontwikkelingsparadigma. Ook in het Westen zien mensen de grenzen aan het marktdenken en onderkennen de fouten van ons model.

Is dit dan die doorstart van dekolonisatie waar ik een paar jaar geleden op doelde? Zoals altijd verrast de vorm waarin een verschijnsel zich aandient, ook nu weer. Maar een vorm van dekolonisatie is het zeker. En dat stemt dus hoopvol. Maar het stelt ook hoge eisen; dekolonisatie is geen walk in the park. Het gaat over zelfonderzoek en het definiëren van paradigma’s. Het gaat over impliciete aannames en kritisch onderzoek naar alternatieven.

Er zijn kleine stapjes gezet – nuttige en urgente. Maar de alternatieven zijn nog maar mondjesmaat voorhanden. Het komende decennium wordt het erop of eronder. En ik sta niet alleen in die overtuiging. We zijn het aan onze planeet en onze geschiedenis verplicht om onze eigen koloniale historie af te sluiten en met oplossingen voor de toekomst te komen. We hebben de eerste stappen in de goede richting gezet; op naar een inspirerende nieuwe tijd. Zoals Nelson Mandela, hét symbool van dekolonisatie, zei: "It always seems impossible until it’s done."