Hoop voor 2023: inzicht en licht in de digitale duisternis

Het afgelopen jaar bracht menigeen flinke kopzorgen: de spanningen op het wereldtoneel liepen – aan de Europese grenzen – hoog op. Uiteenlopende crises stapelden zich op, de maatschappelijke ongelijkheid groeide en veel mensen zagen hun koopkracht verdampen en hun toekomstperspectief vervagen. Onze toch al uiterst moeizaam tot stand gekomen regering toonde zich steeds niet in staat om gedegen beslissingen te nemen, vastgeroeste problemen op te lossen en Nederlanders een gezamenlijke weg te wijzen. De grootste crisis waar we mee kampen is wat mij betreft geen energie-, klimaat- of wooncrisis, maar een besluitvormingscrisis.

Toch zijn er voor 2023 heldere lichtpuntjes waarneembaar. Om deze zichtbaar te kunnen maken, moet ik u eerst kort meenemen naar een belangrijke oorzaak van de ontstane besluitvormingscrisis: de onderschatte invloed van digitale technologie.

Na het haast grenzeloze internetoptimisme uit de jaren negentig van de vorige eeuw sloeg de sfeer om en kwamen we grofweg vanaf het symbolische sleuteljaar 2000 in ander vaarwater terecht. Uit de dotcomcrisis (april 2000) ontstond het – op data en algoritmes gebaseerde – verdienmodel van technologiereuzen als Google, Facebook en Twitter. Met hun ongekende machtsposities gingen zij ook publieke informatiestromen, het maatschappelijk debat en zelfs democratische procedures beïnvloeden.

Na 9/11 begonnen regeringen via digitale instrumenten als datasets, hacktools en gezichtsherkenning steeds verder onder de huid van hun burgers te kruipen, met schendingen van de rechtsstaat als gevolg.1

Waarom is er dan toch reden voor optimisme? Omdat we het eindelijk beginnen te zien.  Daardoor is er langzaam maar zeker wat aan het veranderen.

2023 kan het jaar worden waarin zowel de EU-wetten als het nationale beleid handen en voeten krijgen

Lange tijd regeerde de cognitieve valkuil die de beroemde psycholoog Daniel Kahneman ooit doopte tot ‘WYSIATI’: what you see is all there is. Oftewel: we baseren ons oordeel enkel op wat we waarnemen. Het probleem met zowel digitale infrastructuur als digitale technologieën is echter juist dat we ze niet zien. Ondergrondse zeekabels, onherkenbare datacenters, onzichtbare datasets en ondoorgrondelijke algoritmes doen hun werk grotendeels buiten ons blikveld en dus bewustzijn om.

Het gevolg van deze beperkte blik op technologie is dat politici lange tijd niet optraden tegen de – democratie schadende – datacommercie van big tech en de – rechtstaat uithollende – datacontrole van nationale regeringen.

2022 was in dit opzicht wél een goed jaar. De Europese Unie zette betekenisvolle stappen met een ambitieus reguleringspakket om de gedigitaliseerde economie en maatschappij in goede banen te leiden. Als prominente onderdelen ervan moeten de ‘Digital Markets Act’ en de ‘Digital Services Act’ een eind gaan maken aan de ontwrichtende data- en mediamacht van Amerikaanse en Chinese techreuzen.

Ook in ons eigen land waren er gunstige ontwikkelingen. Zo kwam de nieuwe staatssecretaris van Digitalisering, Alexandra van Huffelen, met een ‘Werkagenda Waardengedreven Digitaliseren’, die draait om de waarden die wij als samenleving in het digitale tijdperk nastreven: inclusie, vertrouwen en autonomie.

2023 kan het jaar worden waarin zowel de EU-wetten als het nationale beleid handen en voeten krijgen. Dat licht in de duisternis is een hoopvol perspectief in deze bange dagen.

• 1Als u over deze ontwikkelingen meer wil weten lees dan mijn boek De democratie crasht, dat op 20 januari 2023 uitkomt.