Aan Lula om Braziliaans gezag op wereldtoneel te herstellen

Hoe nipt ook, de verkiezingsoverwinning van Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva belooft niet alleen een radicale verandering voor het Braziliaanse volk maar ook voor de rest van de wereld. Brazilië moet hoognodig weer op de kaart worden gezet, en de 77-jarige leider heeft alles in zich om dat te doen.

Voordat de nu vertrekkende president Jair Bolsonaro – en verliezer van de verkiezingen – in 2018 aan de macht kwam, was Brazilië de natuurlijke leider van de regio en een opkomende wereldmacht. Een gigant in alle opzichten: qua oppervlakte en bevolkingsaantal, maar ook als regionale economische en financiële motor en als politiek en moreel leider.

Die positie dankte Brazilië mede aan Lula, die van 2002 tot 2010 ook al president was. De voormalige fabrieksarbeider was twintig jaar geleden een van de motoren achter de regionale integratie, samen met de Venezolaanse president Hugo Chávez. Zo zag in 2008 de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (UZAN; in het Spaans UNASUR) het licht, een politiek verbond van Zuid-Amerikaanse landen als alternatief voor de Organisatie van Amerikaanse Staten. Hier was de grootmacht niet de Verenigde Staten maar Brazilië.

Brazilië was een verbinder, die een plaats opeiste als internationale grootmacht. Het land was bevriend met zowel Venezuela als de VS – onderling gezworen politieke vijanden. En het land was betrokken bij het vredesoverleg tussen de Colombiaanse regering en guerrilla’s.  Er was ook kritiek op het Braziliaans internationale pragmatisme, zoals de kritiekloosheid richting de Cubaanse dictatuur, maar lof overheerste.

Bolsonaro slaagde er in vier jaar tijd in om Brazilië van de kaart te gummen

Binnen de BRICS, het verbond van opkomende economieën (samen met Rusland, India, China en Zuid-Afrika), was het land het minst omstreden, als enige zonder kernwapens en expansionistische ambities. Brazilië telde internationaal mee, en speldde zichzelf daarvoor een paar medailles op als gastheer van twee internationale feestjes: het Wereldkampioenschap Voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016.

Bolsonaro slaagde er in vier jaar tijd in om Brazilië van de kaart te gummen. Toen hij in 2019 begon was het Braziliaanse gezag toch al flink ondermijnd door de afzetting van Lula’s opvolger en partijgenoot Dilma Rousseff, door de omvangrijke, internationale corruptieschandalen rondom het Braziliaanse bouwbedrijf Odebrecht en niet te vergeten door de (later herroepen) veroordeling van Lula zelf wegens vermeende corruptie.

Wat nog restte van het natuurlijke leiderschap is door Bolsonaro vakkundig gesloopt. Zoals Donald Trump de VS internationaal isoleerde, zo koppelde de ‘Trump van de Tropen’ Brazilië af van de westerse wereld. Zijn mix van nationalisme en autisme maakte van zijn land een internationale paria. Brazilië’s vertrek uit de UZAN betekende een nekschot voor de toch al zieltogende club. Te midden van de mondiale klimaatcrisis stimuleerde Bolsonaro de kap van het Amazonewoud. En toen de rest van de wereld tijdens de coronacrisis in lockdown ging, schudde hij ongemaskerd de handjes van zijn volgelingen om te laten zien dat corona een links verzinsel was.

Internationale outcasts werden Bolsonaro’s vrienden. Dagen voor de Russische invasie van Oekraïne bezocht hij Poetin, dagen later was hij te gast bij de Hongaarse leider Viktor Orbán. Andere Europese leiders meden Bolsonaro als de pest. De relatie tussen Brazilië en de Europese Unie kwam zo in de diepste crisis sinds het land in 1960 diplomatieke relaties met het handelsblok aanknoopte, stelt de Amerikaanse denktank Carnegie Endowment for International Peace.1

Buiten de regio moet Lula de verslonsde verhoudingen herstellen met de VS, maar ook met Europa

Lula is vast van plan om zijn land terug te brengen naar het internationale podium. “Brazilië zal geen internationale paria meer zijn”, zei hij na zijn overwinning. Hij heeft daarvoor goede papieren en ook de tijd mee. Zijn eigen regio wordt bestuurd door min of meer gelijkgestemden; alle grote landen hebben nu een linkse president. Een poging om de UZAN opnieuw leven in te blazen ligt voor de hand, al zijn er ook valkuilen. Zo is samenwerking met Venezuela – tegenwoordig synoniem voor repressie – een stuk delicater geworden.

Buiten de regio moet Lula de verslonsde verhoudingen herstellen met de VS, maar ook met Europa. Dat kan gecombineerd met de BRICS nog de nodige acrobatiek vergen, maar de deuren staan open. Joe Biden was een van de eersten die Lula feliciteerden en een verheugde Emmanuel Macron stelde voor “de vriendschapsbanden tussen de landen te vernieuwen”.2  Het Wereldnatuurfonds noemde zijn zege “een opluchting”. Allemaal tekenen dat Brazilië alleen al met de verkiezing van Lula de eerste stap heeft gezet naar herstel van zijn gezag op het wereldtoneel.

• 1Oliver Stuenkel, ‘Brazil-EU relations at best and worst of times’, Carnegie Endowment for International Peace, 29 juni 2022.
• 2Gus Trompiz, ‘France’s Macron congratulates Lula on election win’, Reuters, 31 oktober 2022.