Is de democratie haar ‘demos’ verloren?

Volgens een recente peiling is 67 procent van de bevolking in India voorstander van een ‘sterke leider’ die beslissingen kan nemen zonder goedkeuring van het parlement of hooggerechtshof.1 Het land dat er prat op gaat de grootste democratie van de wereld te zijn – met een bevolking van een duizelingwekkende omvang (1,4 miljard) – lijkt zijn geloof te verliezen in het systeem. India staat hierin niet alleen. De ‘democratie’ beleeft een systeemcrisis. Aan de vooravond van de Europese, Amerikaanse en Indiase verkiezingen dringt de vraag zich op wat die systeemcrisis veroorzaakt. Wat is er aan de hand? Waarom ligt de democratie zelf onder vuur?

Allereerst blijkt het systeem niet goed opgewassen tegen de gerichte manipulatie die met de komst van sociale media en de commercialisering van het nieuws is ontstaan. Online trollen verspreiden doelbewust nepnieuws. Algoritmes bepalen wat de lezer te zien krijgt. Commerciële belangen sturen de meningsvorming. De consument krijgt vooral te zien en te horen wat de nieuwsoutlet via reclameboodschappen te gelde kan maken. Nieuws moet verkopen; het moet opvallen op het drukke net. En omdat emotie verkoopt, wordt de informatie doorgaans verengt tot boos- of blijmakende hapklare brokken. In deze tijd van overdaad aan informatie worden boodschappen steeds vaker verpakt in oneliners, en die verpakking is belangrijker dan ooit. ‘Doe effe normaal man’ is de meest opvallende politieke boodschap van de afgelopen jaren in Nederland.

We leven in twee snelheden; de toenemende snelheid van de markt zet de trage democratische machinerie op achterstand

Daarnaast is er sprake van ontideologisering. Het democratische spel wordt steeds meer gedreven door de cijfers en steeds minder door de boodschap. De strategen berekenen continu bij welke bevolkingsgroepen stemmen te halen zijn en passen hun boodschappen daar vervolgens op aan. Verkiezingsbeloftes zijn hierdoor steeds minder ideologisch of programmatisch gedreven en meer getalsmatig ingegeven. Maar na de verkiezingen kunnen deze beloftes vaak niet worden nagekomen. De werkelijkheid van langzame beleidstrajecten, traagheid van uitvoering en grenzen aan budgetten leidt tot een vertrouwensbreuk met de kiezer.

En die traagheid contrasteert met de huidige, op consumptie gerichte, maatschappij waarin de onmiddellijke vervulling van wensen de norm is. Bezorgdiensten zetten in no time elk gerecht op tafel en brengen elke winkel thuis. Alles moet snel en op afroep beschikbaar zijn. Deze dynamiek is echter moeilijk te combineren met de trage werkelijkheid van beleid. We leven in twee snelheden; de toenemende snelheid van de markt zet de trage democratische machinerie op achterstand. Teleurstelling ligt op de loer.

Crisis en chaos verhouden zich maar moeilijk met democratische besluitvorming

In deze globaliserende wereld blijkt bovendien dat de nationale politieke speelruimte steeds kleiner wordt en de invloed van grote commerciële partijen steeds groter. Hun speelveld is internationaal; hun afwegingen worden niet langer ingeperkt door nationale grenzen. De politiek heeft daar dus rekening mee te houden. Maar die afhankelijkheid van internationale partijen en spelers strookt niet met de belevingswereld van de kiezer die op zoek is naar zekerheden. Zekerheden die in een wereld gedomineerd door onderlinge afhankelijkheden en concurrentie steeds meer onder druk staan.

En dan zijn er nog crises. Het is bekend uit onderzoek dat ten tijde van crisis de roep om sterke leiders toeneemt. De gemiddelde kiezer is bezorgd. Oorlogen, ook aan de grenzen van Europa, vragen om meer bewapening. De klimaatcrisis bedreigt ons bestaan. We horen dat immigratie zou leiden tot ‘omvolking’. We horen dat de islam de positie van hindoes in India, van de Han-Chinezen in China en die van de burgers in Europa zou bedreigen. Ook de Indiërs en de Chinezen willen sterke leiders blijkt uit eerder genoemd onderzoek. Crisis en chaos verhouden zich immers maar moeilijk met democratische besluitvorming.

Maar misschien wel de belangrijkste factor die de democratie ondermijnt, is het ontbreken van het idee van ‘demos’ zelf. We behoren steeds minder tot dat ‘volk’. We wonen en leven steeds meer alleen. Grote groepen mensen in India leven in dorpen waar de mannen ontbreken omdat ze als arbeiders zijn vertrokken naar de Golfstaten of naar andere delen van het land. Gezinnen wonen ver uit elkaar. Mijn dochter woont in Brussel en ikzelf in New Delhi. En ik ben daarmee geen uitzondering. Individualisering heeft ons eenzaam en alleen gemaakt. Ieder voor zich en God voor ons allen. En in een seculiere omgeving is die God ook nog eens ver te zoeken. Dus zie je overal een opleving van militante en fundamentalistische, nationalistische en religieuze stromingen. Strohalmen in een eenzame wereld. Aanknopingspunten voor de zoektocht naar identiteit.

Uiteindelijk ligt de waarheid doorgaans verscholen in de nuance

En dan is er tot slot nog het neoliberalisme dat zo adequaat door Thijs Lijster is beschreven: het neoliberalisme als politiek project.2 In zijn woorden “het streven van de economische bovenklasse om de politieke macht (terug) te veroveren op de arbeidersklasse”. Daardoor ontstaat een nieuwe onderklasse: de verliezers, die hun politieke thuis verloren zijn. Het socialisme is immers dood verklaard. Die groep verliezers is op zoek naar dat nieuwe politieke thuis en vindt dat bij de tegenpartij, de antidemocratische krachten.

De combinatie van boosheid over onzekerheid, eenzaamheid en het gevoel van een dreigende crisis maakt de roep om snelle oplossingen door sterke leiders luider. Maar de democratie verdient bescherming; het waarborgt immers onze rechten, van meerderheid en minderheden. Uiteindelijk ligt de waarheid doorgaans verscholen in de nuance. Evenals in een stabiele en vreedzame samenleving. De bescherming van de democratie gaat niet vanzelf. We zullen krachten moeten mobiliseren om dat te realiseren. Democratie is immers het beste dat we hebben.

• 1Richard Wike, Janell Fetterolf, Maria Smerkovich, Sarah Austin, Sneha Gubbala and Jordan Lippert, ‘Representative Democracy Remains a Popular Ideal, but People Around the World Are Critical of How It’s Working’, Pew Research Center, 28 februari 2024.
• 2Thijs Lijster, Wat we gemeen hebben, Amsterdam: De Bezige Bij, 2022, blz. 22.