De dreigende ramp in Brazilië

Het getergde Brazilië leek zo langzamerhand alles wel te hebben gehad: corruptieschandalen, economische crisis, endemisch geweld, een afgezette president en een veroordeelde ex-president. Maar de volgende dreigende wolk verschijnt alweer aan de horizon: de opkomst van de extreemrechtse en – vooral – extreem omstreden politicus Jair Bolsonaro. Volgens de peilingen zal hij komend weekeinde worden gekozen tot president van het grootste land van Latijns-Amerika, wat grote gevolgen kan hebben voor de stabiliteit in de regio.

Aangevoerd door de invloedrijke evangelische kerken beschouwt een meerderheid van de stemmers de “tropische Trump” als een verademing

De 63-jarige ex-militair heeft zich populair gemaakt met provocaties, haat en intolerantie. De politie moet het recht hebben criminelen te doden. Vrouwen zou hij nooit contracteren “want ze kunnen zwanger worden”. Een vrouwelijk congreslid noemde hij “te lelijk om te worden verkracht”. Toen de linkse president Dilma Rousseff, die tijdens de militaire dictatuur die heerste in de periode 1964 tot 1985 is gemarteld, werd afgezet, droeg hij zijn stem op aan Brilhante Ustra, de meest gevreesde kolonel uit die periode, en verantwoordelijk voor honderden doden. Zijn zoon ziet hij liever dood dan dat hij met een vriend zou thuiskomen. En mocht hij zondag verliezen, dan zal Bolsonaro de militairen – onder wie hij populair is – aansporen tot een staatsgreep.

Maar de kans dat Bolsonaro verliest is klein. Aangevoerd door de invloedrijke evangelische kerken beschouwt een meerderheid van de stemmers de “tropische Trump” als een verademing. Bolsonaro’s populariteit illustreert de hang naar verandering in Brazilië en dat verbaast niet gezien de jarenlange corruptieschandalen. De Arbeiderspartij PT (Partido dos Trabalhadores) – die zelf in 2002 als tegenbeweging aan de macht kwam en veertien jaar lang de scepter zwaaide – deed mooie dingen maar cultiveerde ook de corruptie. PT-icoon Inácio Lula da Silva zit sinds dit jaar bijna tien jaar celstraf uit.

Op zichzelf is het goed nieuws dat een kritisch electoraat zijn afkeuring laat blijken van corruptie en kiest voor een alternatief. Dat is democratie. Ook elders op het continent is links afgestraft. Waar de regio tien jaar geleden nog werd beheerst door links populisme, zijn nu vrijwel overal centrumrechtse leiders aan de macht. Alleen in Venezuela, Bolivia en Nicaragua zitten nog linkse leiders – notoire plucheplakkers die dankzij juridische kwinkslagen of harde repressie aan de macht blijven.

Het is echter zorgwekkend dat die verandering van Bolsonaro moet komen. Zijn bewind kan uitlopen op een ramp voor de emancipatie van andersdenkenden, vrouwen en homoseksuelen, voor de handhaving van de mensenrechten, voor de toekomst van het Amazonewoud en voor de politieke cultuur in Brazilië. Zijn discours wakkert de polarisatie in de toch al diep verdeelde samenleving verder aan. Niet vergeten mag worden dat Bolsonaro’s tegenpool Lula da Silva bij veel Brazilianen nog altijd zo populair is dat hij, had hij niet gevangen gezeten, mogelijk weer president was geworden. Confrontaties tussen beide kampen hebben al geleid tot voor Brazilië ongekende geweldsexcessen. Bolsonaro zelf werd begin september tijdens zijn campagne neergestoken.

En in de hele regio breken criminaliteitscijfers wereldrecords en ondermijnt endemische corruptie de geloofwaardigheid van de politieke klasse

Bolsonaro’s succes is ook slecht nieuws voor Latijns-Amerika, dat steeds instabieler wordt. Miljoenen Venezolaanse vluchtelingen overspoelen de regio vluchtend voor honger en repressie. In Colombia zijn moordcijfers op activisten en het aantal interne vluchtelingen ongekend hoog. Grote delen van Mexico worden de facto bestuurd door de narcomaffia. De economie van Argentinië moest deze maand worden gered met het grootste hulppakket uit de geschiedenis van het IMF. Bendegeweld en armoede leiden tot een exodus in Guatemala, Honduras en El Salvador. In Nicaragua wordt een volksopstand hard neergeslagen. En in de hele regio breken criminaliteitscijfers wereldrecords en ondermijnt endemische corruptie de geloofwaardigheid van de politieke klasse.

Brazilië vormde lange tijd een stabiliserende factor op dit tumultueuze continent, een ware regionale leider en een voorbeeld voor de omringende landen. Maar die tijd is voorbij. Na zondag kan Brazilië zelf een bron van instabiliteit worden. Het zou kunnen dat Bolsonaro, eenmaal aan de macht, zijn toon matigt en zich gaat gedragen als een president voor alle Brazilianen. Maar hij heeft de schijn tegen.