De EU moet Twitter en TikTok aan banden leggen

Dat ‘big tech’ een gevaar voor de democratie kan betekenen is eindelijk tot ons doorgedrongen. Aan het begin van deze eeuw draaide het debat over de invloed van grote technologiebedrijven vooral om de economische dominantie van ‘FAGA’: Facebook, Amazon, Google en Apple – soms aangevuld met Microsoft.1  Twintig jaar later kampen we met de dubbele uitdaging om Europese waarden als privacy, persoonlijke autonomie, inclusie en internetvrijheid overeind te houden tussen het (kapitalistischere) Amerikaanse en het (communistische) Chinese technologiegeweld.

Nederlandse politici moeten minderen met het populaire Haagse familiespel ‘Brussel bashen’ en het lef hebben om de Europese Unie hier leidend te laten zijn. In het digitale tijdperk is nationale soevereiniteit – waar anti-Europese partijen zo graag mee te koop lopen – namelijk een mythe. Alleen op het niveau van de gehele EU-markt van ruim 500 miljoen consumenten is het mogelijk de opgeheven vingertjes samen te ballen tot een vuist tegen de grenzeloze miljardenbedrijven.

Twitter heeft zich ontpopt tot het polarisatiepodium van de wereld

En deze vuist moet dan ook gaan opboksen tegen twee spelers die de afgelopen jaren alle ruimte kregen: Twitter en TikTok (‘T2’).

Twitter heeft zich ontpopt tot het polarisatiepodium van de wereld. De voormalige Amerikaanse president Donald Trump gebruikte het platform om zijn verkiezingsnederlaag herhaaldelijk te ontkennen, waarna zijn aanhangers Capitol Hill, het hart van de Amerikaanse democratie, binnendrongen. Ook in Nederland gebruiken bepaalde politici het platform om radicale taal, desinformatie en zelfs vergaande complotten te delen met hun aanhangers. De toenemende desinformatie en intimidatie op digitale kanalen blijven daarbij niet zonder gevolgen in de fysieke wereld.2

Naast het feit dat veel mensen online geen filter toepassen en zelden tot tien tellen voor ze verontwaardigd iets tikken, spelen algoritmes hierbij een hoofdrol. Deze bevoordelen namelijk conflictueuze inhoud, omdat dit is waar mensen graag op klikken.

In de traditie van voorgangers als Facebooktopman Mark Zuckerberg ziet de nieuwe Twitterbaas Elon Musk de golf van complottheorieën, extremistische uitingen en online haat niet als zijn probleem. Sterker nog, hij beschouwt ‘free speech’ zelfs als absolute waarde. Dat vrijheid van meningsuiting een cruciaal grondrecht is, is een feit. Maar het doel ervan is om burgers de gelegenheid te bieden kritiek te leveren op machthebbers zonder te hoeven vrezen voor de consequenties; niet om andersdenkenden onbelemmerd – en vaak anoniem – te kunnen treiteren en bedreigen.3

Het Chinese TikTok zoekt op een heel andere wijze de grenzen op

Ondertussen zoekt het Chinese TikTok op een heel andere wijze de grenzen op. Die inmenging blijft met een uiterst effectief algoritme niet alleen bij het diep binnendringen van kinderbreinen; TikTok heeft zijn privacyvoorwaarden aangepast waardoor Chinese werknemers toegang krijgen tot de gegevens van Europese gebruikers. Zeker gezien de nauwe banden van TikTok met de Chinese politiek en het antiwesterse cyberprogramma van Xi Jinping, tonen politici in Europa zich hier uiterst bezorgd over.

De EU doet dan ook onderzoek naar het delen van gebruikersgegevens met China.4  Dat op woorden echter niet altijd daden volgen, hebben we kunnen zien bij omgang van kabinet en Kamer met de dominantie van het Chinese bedrijf Huawei in onze telecomnetwerken. Van krachtig weren was geen sprake; van pappen en nathouden vanwege economische en diplomatieke belangen wel.

Wat kunnen we doen om onze privacy en democratie te beschermen tegen Twitter en TikTok? Allereerst moet de EU de kern van het verdienmodel ontmantelen: omdat socialemediabedrijven afhankelijk zijn van advertentiewinsten proberen ze hun gebruikers zo lang mogelijk op hun platforms te houden om zo veel mogelijk data over ze te kunnen verzamelen. Op basis van dataprofielen kunnen ze advertenties vervolgens naadloos laten aansluiten bij persoonlijke interesses. Deze perverse prikkel kan effectief geneutraliseerd worden door gepersonaliseerde advertenties te verbieden.

Daarnaast moet de black box van aanbevelingsalgoritmes worden opengebroken. De recente Europese ‘Digital Services Act’ zet weliswaar stappen in de goede richting, maar vaart hierbij nog te veel op het informeren van gebruikers over de werking van aanbevelingssystemen en – als het op dataverzameling aankomt – het bieden van keuzevrijheid. Terwijl onderzoek inmiddels duidelijk heeft gemaakt dat keuzevrijheid op internet een mythe is; big techbedrijven spelen sluw in op de menselijke psychologie en weten gedrag uitstekend te sturen met behulp van digitale technologie.

De EU moet socialemediabedrijven daarom dwingen om – net als traditionele media – een onafhankelijke redactie in te stellen die publieke verantwoording aflegt, los van de commerciële belangen. Hierbij is het zaak niet te zwichten voor het populistische censuurverwijt dat vaak klinkt bij het aanpakken van socialemediaplatforms.

Tot slot is het stimuleren van Europese alternatieven cruciaal. Er is genoeg technologische potentie op ons continent, maar vanwege de bestaande marktverhoudingen zijn meer stimulansen nodig. Bijvoorbeeld in de vorm van een groter innovatiebudget, hardere industriepolitiek en scherpere concurrentie-eisen. Zo moeten mensen hun data mee kunnen nemen naar een concurrent (dataportabiliteit) en zonder belemmering tussen twee diensten kunnen communiceren (interoperabiliteit).

De EU zet ook hier al stappen, maar is wederom nog te voorzichtig. Zo dwingt de ‘Digital Markets Act’ wel interoperabiliteit af tussen berichtenapps als WhatsApp en Signal, maar niet tussen socialemediakanalen als Twitter en Mastodon. Zelfs als dit in de toekomst wel zou gebeuren, zal de praktijk weerbarstig zijn omdat deze platforms zich hiertegen verzetten. Die interoperabiliteit zou immers ten koste gaan van beveiliging en gebruiksgemak.

Het komt er nu op aan. Tien jaar geleden, toen FAGA ons haar wil oplegde, talmde de EU. Nu T2 onze democratie uitholt, moet de EU laten zien haar lesje geleerd te hebben.

• 1Toen politici zo’n tien jaar terug begonnen in te zien dat de datamacht van deze techreuzen leidde tot onder meer monopolies, auteursrechtelijke problemen en privacyschendingen, en dus nadelige gevolgen had voor zowel economie als samenleving, grepen landen als Frankrijk en Duitsland eigenstandig in. Ook begon de Europese Unie namens alle lidstaten vorm te geven aan een veelkoppig reguleringspakket onder de noemer ‘A Europe fit for the digital age’. Deze reeks wetten op het gebied van privacy, mededinging, cybersecurity en digitale weerbaarheid moeten de toekomstige vrijheid, veiligheid en welvaart op ons continent helpen beschermen.
• 2Uiteraard is het internet niet de veroorzaker van onvrede over het gebrek aan toekomstperspectief of de toenemende maatschappelijke ongelijkheid. Maar de schaalbaarheid en communicatiesnelheid die sociale media kenmerken zijn wel een vliegwiel voor ontwrichtend gedrag. Dit jaar zagen we een man met fakkel voor het huis van minister Kaag, boze boeren die zich deze zomer verzamelden voor de deur van stikstofminister Van der Wal, journalisten die werden zwartgemaakt en demonstranten die de koninklijke familie bedreigden en uitmaakten voor landverraders. We leven in een tijd waarin publieke figuren meer dan ooit beveiligd moeten worden. Naast steeds meer doodsbedreigingen is tevens sprake van steeds meer naargeestige, denigrerende en intimiderende reacties op het werk van – vooral vrouwelijke – politici.
• 3Wat Musk precies wil met Twitter is niet duidelijk, maar extreem waren zijn keuzes na aankoop wel. Zo stuurde hij een deel van het personeel zomaar de laan uit en mocht de eerder verbannen Donald Trump weer terugkeren op zijn ‘dorpsplein’.
• 4Brandon Carr, ‘NEW: The President of the European Commission, Ursula von der Leyen, confirms that #TikTok’s data transfers are under investigation & object of several ongoing proceedings. This comes after concerns raised by Members of the European Parliament about data access from inside China’, Tweet, 22 november 2022.