Terug naar archief
Author(s):
De wereld door de ogen van ons team van spectators

Een echt calvinistisch Europa is goed voor Italië

07 May 2020 - 14:27

En ja hoor, daar gingen we weer. Het eeuwenoude calvinisme zou de verklaring zijn voor het verzet van de Nederlandse regering tegen euro-obligaties, die de Italiaanse regering zo graag wenst. Zuinig, vlijtig, tegen een politiek Europa… Van alles en nog wat werd voor typisch calvinistisch versleten.1  Maar de Nederlandse opstelling in Europa heeft weinig met calvinisme te maken. Een écht calvinistisch Europa zou juist goed zijn voor zowel Nederland als Italië.

Rechtlijnig, onverzoenlijk, bekrompen, kleinburgerlijk, moralistisch, vreugdeloos, sober, spaarzaam, stijf – deze eigenschappen worden vaak gezien als typische kenmerken van calvinistisch Nederland. Historici als Gerrit Schutte hebben dat beeld al afgedaan als “een onhistorisch cliché uit de hedendaagse journalistensociologie”.2  Die kenmerken hebben namelijk weinig met calvinisme te maken, zijn niet typisch calvinistisch, of zijn nauwelijks in de Nederlandse geschiedenis terug te vinden.

Dat geldt ook voor het zuinige begrotingsbeleid van Nederland. Ga maar na: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ging vanaf het begin al gebukt onder schulden. De VOC was lange tijd verlieslijdend, terwijl de schuldenlast van de Nederlandse staat in de negentiende eeuw steeds op de politieke agenda bleef terugkeren. Te hoge schulden en leningen zijn zo nog eerder als typisch Nederlands te zien.

Het is veel te simpel om calvinisme als verklaring voor verzet tegen (verdere) Europese integratie op te voeren

Dat Nederland nu in de EU met het van origine katholieke Oostenrijk en lutherse Zweden het vrekkige kamp vormt, is dan ook eerder kenmerkend voor de positie van rijke landsdelen, vergelijkbaar met Beieren in Duitsland, Padanië in Italië, Vlaanderen in België, Catalonië in Spanje, en Sao Paolo in Brazilië – stuk voor stuk geen protestantse gebieden.

Ook is het veel te simpel om calvinisme als verklaring voor verzet tegen (verdere) Europese integratie op te voeren. Allereerst was het calvinisme van origine een Europa-brede, politieke beweging van Italiaanse Waldenzen, Tsjechische Hussieten, Duitse en Scandinavische Lutheranen, de Schotten van John Knox, Franse Hugenoten, gereformeerden in Transsylvanië, Zwitserse Zwinglianen en Engelse Anglicanen.

Bovendien lieten naderhand in Nederland calvinistische voormannen een Europese oriëntatie zien. De oprichter van de calvinistische Anti-Revolutionaire Partij (ARP), premier Abraham Kuyper (1901-1905), gold zelfs als te pro-Duits. Op zijn beurt vervulde ARP-premier Hendrik Colijn (1925-1926; 1933-1939) een leidende rol in de ‘Commission of Enquiry for European Union’, die de plannen voor economische samenwerking van de Franse minister van Buitenlandse Zaken Aristide Briand uitwerkte.

Jazeker, er waren ook calvinisten die weinig op hadden met (politieke) samenwerking op het Europese continent. Daarin stonden ze echter niet alleen. Denk aan libertijnse Hollandse kooplieden die de Nederlanden het liefst wilden inkrimpen tot achter de Hollandse waterlinie.3

Europa-woordvoerder en latere ARP-leider Sieuwert Bruins Slot zal de eerste Nederlandse politicus zijn geweest die zich kantte tegen een ‘Europese superstaat’

Ook na de Tweede Wereldoorlog waren er calvinisten die nationale soevereiniteit niet wensten te delen in een continentaal samenwerkingsverband. Europa-woordvoerder en latere ARP-leider Sieuwert Bruins Slot zal de eerste Nederlandse politicus zijn geweest die zich kantte tegen een ‘Europese superstaat’.

Niettemin heeft de ARP op zijn instigatie van begin af aan Europese integratie ondersteund. Terwijl allerlei Duitse en Nederlandse liberalen, Franse gaullisten en communisten en Scandinavische en Britse sociaaldemocraten dat toentertijd afwezen. Net als dat vandaag te zien is bij eurosceptische politici van de seculiere PVV, de Grieks-orthodoxe LAOS, het katholieke PiS in Polen tot de protestanten in de Hongaarse Fidesz-partij.

Calvinisme aanvoeren als verklaring voor verzet tegen een politiek Europa is dan ook veel te gemakkelijk. Religie en cultuur zijn zeker van belang om te begrijpen waarom mensen Europese integratie (niet) steunen4 , maar een en dezelfde religie kan op nogal uiteenlopende manieren verweven in de Europese opstelling van een land.

De mythe van calvinistisch Nederland moet naar de prullenbak

Het probleem van dergelijke quasi-historische verklaringen is niet alleen dat ze feitelijk moeilijk houdbaar zijn, maar ook een legitimering, een excuus vormen om aan bepaald gedrag vast te houden. Hoe zou immers zo’n eeuwenoude, onverbeterlijke trek in de volksaard nog te veranderen zijn? De mythe van calvinistisch Nederland moet daarom naar de prullenbak.

Dat neemt niet weg dat echt calvinisme een goede leidraad is in Europese integratievraagstukken. Een calvinist is zich vooral diep bewust van de tekortkomingen van elk mens. Concentratie van macht is daarom gevaarlijk, omdat dan snel ook slechte maatregelen genomen kunnen worden. Tegenwicht is essentieel om machten scherp te houden en te controleren.

Als goed calvinist pleitte Bruins Slot zo voor een Europees blok als tegenwicht aan de macht van de Sovjet-Unie. Vandaag de dag zou een krachtige EU een tegenmacht kunnen vormen ten opzichte van China, Big Tech-bedrijven, Rusland en de VS.

In calvinistisch licht is de huidige gefragmenteerde EU een zegen

Ook binnen de EU zijn tegenmachten nodig. Bruins Slot vond zo het Europees Parlement nodig om andere Europese instellingen te controleren. In calvinistisch licht is de huidige gefragmenteerde EU een zegen.

Zo hebben Nederlandse en Italiaanse ministers van Financiën elkaar scherp kunnen houden en niet halsoverkop verkeerde maatregelen genomen. En een Duits constitutioneel hof houdt in de verdeelde EU het Europees Hof van Justitie en de Europese Centrale Bank scherp. Zo staan die instellingen tenminste nog iets onder controle.

Het calvinistisch begrip voor menselijke tekortkomingen vraagt ook om een vergevende, genadige opstelling, of dat nu gaat om Nederlands gebrek aan inlevingsvermogen of Italiaanse onmacht om binnen de EU de staatsfinanciën op orde te krijgen. Een echt calvinistisch Europa biedt zo basis om er samen uit te komen. Goed voor Nederland én Italië.

  • 1Zie 'Netherlands refuses to 'Go Dutch' on EU coronavirus debt', Reuters, 9 april 2020 en 'Nederland heeft diplomatiek ‘filter’ nu hard nodig', NRC Handelsblad, 22 april 2020.
  • 2G.J. Schutte (2000) Calvinistisch Nederland: Mythe en werkelijkheid. Hilversum: Verloren.
  • 3H. Vollaard (2020) The Dutch puzzle: Explaining the Europhile deviation from its Eurosceptic tradition. Mark Gilbert & Daniele Pasquinucci (red.). Euroscepticisms: The Historical Roots of a Political Challenge. Leiden: Brill Publishing. 97-120.
  • 4B. Nelsen & J. Guth (2015), Religion and the struggle for European Union: Confessional culture and the limits of integration. Washington DC: Georgetown University Press.

Auteurs

Hans Vollaard
Universitair docent Nederlandse en Europese politiek aan de Universiteit Utrecht