Hervorm de sportwereld in plaats van Qatar

Strakkere controles op sportbonden zijn volgens Paul Reef effectiever dan symbolische ophef bij de aanpak van systematische misstanden rond de organisatie van sportevenementen zoals het WK voetbal in Qatar. Dit is realistischer dan ieder WK een autoritair gastland proberen te hervormen, meent de promovendus Sportgeschiedenis aan de Radboud Universiteit.

Al decennia lang zijn grote sportevenementen een platform om mensenrechtenschendingen aan te kaarten. Zo zetten boycotoproepen rond het WK voetbal in 1978 de repressie van de Argentijnse junta op de kaart. Recenter slaagden campagnes rond de Olympische Zomerspelen van Beijing (2008) en de Olympische Winterspelen in Sotsji (2014) erin om mensenrechten te agenderen. Door alle acties en media-aandacht zijn sport en mensenrechten tegenwoordig niet meer van elkaar te scheiden.

De spotlight schijnt hierdoor weliswaar op misstanden voorbij het sportveld, maar dit heeft zelden tot verbetering van de situatie ter plekke geleid. Aangezien sport een gewichtige prestigezaak is voor zittende regimes zet het kortstondig moraliserend aanspreken op mensenrechten doorgaans geen hervormingen in gang. Het leidt soms juist tot versterking van nationalistische gevoelens, marginalisering van oppositiestemmen en ontlokking van ferme regeringsreacties. Zo haalde Qatars emir onlangs uit naar de “ongekende campagne” van “dubbele standaarden”.1

Qatar: uitzondering of window dressing?
Toch was alle druk op Qatar niet geheel nutteloos. De kleine Golfstaat bleek gevoeliger voor pr-schade dan bijvoorbeeld Rusland of China. Zo is enige vooruitgang geboekt inzake de werkomstandigheden van arbeidsmigranten op het gebied van hitteprotocollen, minimumloon en de gedeeltelijke ontmanteling van het ‘Kafala'-systeem.2  Veel hiervan moet echter nog vormkrijgen in de praktijk.

Het is nog maar de vraag of de hervormingen op het gebied van de rechten van Qatarese arbeiders standhouden na het toernooi

Vakbonden en mensenrechtenorganisaties beargumenteren dat deze hervormingen niet toereikend zijn en vooral window dressing omwille van het WK. Het organiserend comité dat verantwoordelijk is voor veel van deze veranderingen wordt bovendien na de finale ontbonden, een moment waarop de internationale aandacht eveneens wegebt. Ook de FIFA laat het toernooi liever achter zich na zich jaren lang zo min mogelijk te mengen in de politieke dimensies van het wereldkampioenschap.

Kortom, het is nog maar de vraag of de hervormingen op het gebied van de rechten van Qatarese arbeiders standhouden na het toernooi.

Retorische omarming van mensenrechten
Van oudsher beweren sportorganisaties dat sport niet politiek is. De FIFA spreekt liever over hoe voetbal verbroedert en wuifde jaren lang mensenrechten als ‘politiek’ weg. Hier is recentelijk echter verandering in gekomen; de wereldvoetbalbond kon dit niet langer volhouden. Enerzijds niet door protest over wereldkampioenschappen in Rusland en vooral Qatar en anderzijds niet door een FBI-onderzoek dat de systematische corruptie bij de FIFA blootlegde, waardoor meerdere leden werden veroordeeld en de president van de bond gedwongen aftrad in 2015.

De wereldvoetbalbond heeft daarom sinds 2017 een mensenrechtenbeleid volgens de VN-richtlijnen voor mensenrechten en bedrijfsleven. Voortaan incorporeert de FIFA – net zoals het Internationaal Olympisch Comité – mensenrechtenclausules in overeenkomsten met toekomstige gastlanden. Het recht op remedie, bijvoorbeeld voor getroffen arbeidsmigranten, is een van kernpunten van dit beleid – op papier althans.

Golfstaten als Qatar hebben een intensieve soft power-strategie rond sport opgetuigd

Zonder constante externe druk ontbreekt het de FIFA echter aan de wil om dit beleid uit te voeren. Al in 2020 schafte het stilletjes de in 2017 opgerichte onafhankelijke mensenrechtenadviesraad af. Zelfs symbolische statements worden ingeperkt: de FIFA heeft in strijd met de eigen statuten een Deens WK-trainingsshirt met de tekst ‘human rights for all’ afgewezen.3  De FIFA weigert zich bovendien hard te maken voor een compensatiefonds voor door het WK benadeelde arbeiders. Vooralsnog blijft het met name bij een retorische omarming van mensenrechten.

Geld regeert
Een onderliggende reden van het falen van de FIFA is dat het geld in toenemende mate de sport regeert. Golfstaten als Qatar hebben een intensieve soft power-strategie rond sport opgetuigd en kopen invloed als sponsoren of eigenaren van voetbalclubs zoals Paris Saint-Germain. Ook de weinig transparant bestuurde internationale sportbonden zijn hiervoor gevoelig, zoals het groeiende aantal aan Qatar toegewezen sporttoernooien toont.4  Dat autoritaire staten sport benutten om hun prestige op te vijzelen ter afleiding van mensenrechtenschendingen (sportswashing) negeren sportorganisaties liever. Dat is ‘politiek’; daar heeft voetbal ‘niets mee te maken’.

Maar als de sportbond zelf niets doet, waarom bemoeien staten zich dan niet actiever met de mensenrechten in Qatar? In tegenstelling tot de arbeiders in Qatar varen westerse constructiebedrijven en sponsoren wel bij de geldinstroom die tot stand komt bij de organisatie van het wereldkampioenschap. Sterker nog, zij zijn innig betrokken bij het Qatarese WK.

De Nederlandse staat zette zelfs een ‘Task Force Qatar WK 2022’ op om ondernemingen te steunen bij het binnenhalen van deals. Met succes: BAM en Boskalis verdienden miljoenen en bijna veertig Nederlandse bedrijven zijn actief in de Golfstaat.5  Net als in Sotsji houdt Nederland zich mede hierom verre van een boycot en houdt het bedrijven niet actief aan mensenrechtenregelgeving.

Nieuwe beleidsinstrumenten en waakhonden
Het lijkt er dus op dat zowel sportbonden als staten zich niet al te veel aantrekken van mensenrechtenschendingen en zich voornamelijk laten leiden door geld. Maar deze vanzelfsprekende wetteloosheid rond sport verdwijnt gestaag. De KNVB pleit er bijvoorbeeld voor om sport tot een onderdeel te maken van het ‘Nationaal Actieplan Bedrijfsleven en Mensenrechten’6 , opgesteld naar richtlijnen van de Verenigde Naties en Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO).7

Ook de Duitse regering bepleit sinds kort de implementatie van VN-mensenrechtennormen voor sport.8  Juridisch toezicht verscherpt eveneens: onder andere in Frankrijk loopt een rechtszaak naar mensenrechtenschendingen in Qatar door een Frans bouwbedrijf.9

Daarnaast zijn nieuwe samenwerkingen ontstaan die mensenrechtenschendingen in de sportwereld kritisch volgen, zoals de Sport & Rights Alliance.10  Het Zwitserse Centre for Human Rights speelt hierin een belangrijke rol als waakhond, expertisecentrum en platform voor betrokken VN-organen, ngo’s, sponsoren en sportbonden. In plaats van ad hoc-ophef is er nu constante monitoring en druk op misstanden rond internationale sport.

De oprichting van waakhonden en toegenomen legalisering van sportevenementen is een positieve ontwikkeling. Strakker toezicht op (inter)nationale sportorganisaties is namelijk broodnodig. Zeker nu de organisatiekosten van mega-sportevenementen records boeken: 25 miljard dollar voor de Zomerspelen van Tokio, respectievelijk 55 miljard en 38,5 miljard dollar voor de Winterspelen van Sotsji en Beijing, en 220 miljard dollar voor het Qatarese WK.

Veel te lang is sport als iets autonooms beschouwd

Mensenrechtenschendingen en andere negatieve gevolgen gaan hand in hand met deze schaalvergroting – óók in democratieën. Denk bijvoorbeeld aan de gedwongen uithuisplaatsing van 250.000 mensen voor het Braziliaanse WK voetbal van 2014.

Oplossingen voorbij ophef
Daarom moeten niet alleen ngo’s maar ook staten, internationale organisaties, en nationale voetbalbonden dit momentum aangrijpen om internationale sportkoepels verder te dwingen de aanpak van misstanden rond hun evenementen aan te pakken. Onmogelijk met autoritaire gastlanden? Het lukt de FIFA anders prima om wetgeving ter bescherming van hun commerciële belangen erdoorheen te krijgen.

In de toekomst moeten wereldwijde minimumeisen gelden voor mensenrechten en duurzaamheid al bij de toewijzing van mega-sportevenementen. Veel te lang is sport als iets autonooms beschouwd. Sportbonden en andere betrokkenen moeten juridische verantwoordelijkheid dragen voor mensenrechtenschendingen door de organisatie van het evenement. Dit gaat niet om de algehele mensenrechtensituatie van een gastland; politieke druk hierop via sport haalt immers weinig uit.

Anders dan tien jaar geleden is er vandaag de dag voor een dergelijke hervorming veel breder draagvlak

De focus moet juist liggen op kwesties in directe relatie tot het sporttoernooi. Dit betekent niet dat kampioenschappen voortaan voorbehouden zijn aan ogenschijnlijke voorbeeldlanden als Zweden; ieder land moet dit in principe kunnen organiseren onder voorwaarden. Dit vereist een structurele hervorming van de FIFA en stelselmatig toezicht door overheden, VN-organisaties, rechtbanken, nationale voetbalbonden en andere organisaties.

Dit is de meest realistische oplossing in het huidige internationale sportsysteem, waar nu al de steun voor de boycot van Rusland en Belarus afbrokkelt. Hier is bovendien dringend behoefte aan nu Saoedi-Arabië gezamenlijk met Egypte en Griekenland meedingt naar het WK voetbal van 2030 en Qatar een bid voorbereidt voor de Zomerspelen van 2036.

Anders dan tien jaar geleden is er vandaag de dag voor een dergelijke hervorming veel breder draagvlak. Bovendien liggen de beleidsinstrumenten al klaar. Ieder WK een dictatuur hervormen blijft utopisch. Gelukkig geldt dit niet langer voor het sportevenement zelf.

• 1Citaat uit ‘Qatar Emir slams ‘’ferocious’’ campaign against World Cup host’, Al Jazeera, 25 oktober 2022.
• 2Het ‘Kafala’-systeem geeft ondernemingen en ondernemers (sponsors) in Golfstaten vrijwel complete controle over de werksituatie en immigratiestatus van migrantenarbeiders. Dit maakt hen kwetsbaar voor uitbuiting en ontneemt hun rechten zoals de mogelijkheid om deel te nemen aan een arbeidsgeschillenprocedure of lid te worden van een vakbond. Bovendien zijn de arbeids- en verblijfsvisa van de werknemers gekoppeld en kunnen deze alleen door de sponsors worden verlengd of beëindigd. Het systeem is ontstaan uit de groeiende vraag in de Golfstaten naar goedkope arbeidskrachten en de behoefte van veel migranten op zoek naar werk en de mogelijkheid om geld naar huis te sturen naar hun familie.
• 3Neil Shefferd, ‘FIFA bans Denmark from wearing training shirt with human rights message’, Inside the games, 10 november 2022. Art. 3 van de vernieuwde FIFA-statuten luidt: ‘FIFA is committed to respecting all internationally recognised human rights and shall strive to promote the protection of these rights.’
• 4Onder andere de Aziatische Spelen (2006); het Aziatisch kampioenschap voetbal (2011); het WK kortebaanzwemmen (2014); het WK handbal voor mannen (2015); het WK boksen (2015); de wereldkampioenschappen atletiek (2019); de World Beach Games (2019); het WK voor clubvoetbal (2019); de FIFA Arab Cup (2021); de Judo World Masters (2021); het WK zwemmen (2024); de Aziatische Spelen (2030). Jaarlijks organiseert Qatar de Qatar Masters in golf (sinds 1998); de Grand Prix-wegrace voor motoren (sinds 2004) en de Formule 1 Grand Prix (sinds 2021).
• 5Matthijs van Dam, ‘Nederlandse bedrijven verdienden miljoenen aan bouwprojecten rond omstreden WK in Qatar’, Trouw, 2 augustus 2022.
• 6‘KNVB wil sportconvenant voor mensenrechten’, KNVB, 29 januari 2021.
• 7Sport schittert hierin voorlopig nog door afwezigheid, ondanks pleidooien van de Koninklijke Nederlandse Voetbalbond (KNVB). Dat is opmerkelijk, want sport is een miljardenbusiness waarin marktleiders zich wél aan deze normen committeren.
• 8Christoph Becker, ‘Nancy Faeser im Interview. ‘’Menschen müssen verbindlich sein’’’, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 2 november 2022; ‘Germany: At the tipping point for Human Rights & Sport’, Sport & Rights Alliance, 11 mei 2022.
• 9‘French judge to probe Vinci unit over Qatar labour rights, group says’, Reuters, 9 november 2022.
• 10Kernleden van deze internationale coalitie zijn o.a. Amnesty International, Human Rights Watch, Committee to Protect Journalists, World Players Associations, International Trade Unions Confederation, Transparency International en Football Supporters Europe.