Terug naar archief
De wereld door de ogen van ons team van spectators

Politiek theater in Brussel

08 Jul 2019 - 15:53

De langstdurende Europese Raad ooit was vanuit theatraal oogpunt echt top. Politiek drama, hoogoplopende ruzies, onverwachte plotwendingen, geschonden loyaliteiten, een onvoorspelbare afloop, dreigend fiasco, een uitputtingsslag en dan… een verrassend slot.

Ook voor politicologen was de strijd om de hoge EU-posten smullen geblazen. Een machtsstrijd tussen Europese regeringen, instituties, politieke families en opgeblazen ego’s, zonder duidelijke regie of spelregels. De besluitvormers hadden het zichzelf moeilijk gemaakt door vooraf complicerende eisen te stellen aan het resultaat. Hierin moest een evenwichtige verdeling herkenbaar zijn tussen grote en kleine lidstaten, noordelijke en zuidelijke, westerse en oosterse, de grootste politieke stromingen, mannen en vrouwen.. Daaronder lagen nog onuitgesproken criteria: sterke Europese gezindheid en een harde anti-Brexit houding. Bovendien had het Europees Parlement geëist dat de eigen topkandidaat voorzitter van de Commissie zou worden. De Duitse politieke lobby had hiervoor de term Spitzenkandidat Europa in geslingerd: het moest natuurlijk wel een Duitser worden. In veel lidstaten werd de term klakkeloos overgenomen. 

Na winnaar Duncan Laurence moest nu onze Frans Timmermans met de hoogste Europese eer gaan strijken

De journalistieke volgers, of eigenlijk oorlogscorrespondenten, zaten vlakbij het slagveld te vechten tegen de slaap zonder veel inzicht in het verloop van de strijd. Ze doodden de tijd met speculaties waar uiteindelijk weinig van heel bleef. Veel berichten in de Europese pers werden vanuit nationaal perspectief geschreven. Vooral Nederlandse kranten en journaals deden alsof het weer om een soort Eurovisie Songfestival ging. Na winnaar Duncan Laurence moest nu onze Frans Timmermans met de hoogste Europese eer gaan strijken. De ‘Tour de Frans in Europa’ had hem, althans in Nederland, veel stemmen opgeleverd. De Telegraaf heeft doorgaans weinig op met linkse politici, laat staan als deze ook nog hartstochtelijk voor Europese integratie zijn. Toch schreef deze krant teleurgesteld op de voorpagina: ‘Nederland had goud in handen, maar moest genoegen nemen met zilver’. 

De vroegtijdige afwijzing van de christendemocratische ‘Spitzenkandidat’ Manfred Weber leidde ertoe dat de berichtgeving zich concentreerde op de nieuwe voorzitter van de Commissie. Deze werd in veel kranten gepromoveerd tot ‘de baas van Europa’. Hierdoor werd een sterk vertekend beeld opgeroepen van de Europese werkelijkheid: het zwaartepunt van de besluitvorming ligt immers bij de Europese Raad. Het voorzitterschap van de belangrijkste instelling kwam er in de verslaggeving opvallend bekaaid vanaf: o ja, ook nog vermeldenswaardig, de Belgische premier Charles Michel wordt de opvolger van Donald Tusk.

De Europese burgers hadden het nakijken

Voor geschiedkundigen symboliseert deze Europese top de huidige stand in de historische ontwikkeling van de EU. De verhoudingen tussen het nationale en supranationale niveau zijn nog lang niet uitgekristalliseerd, net zo min als die tussen de instellingen onderling. Het Europees Parlement eiste de benoeming van de eigen voorgedragen kandidaat, als ‘ versterking van de democratische dimensie’. De Europese Raad voelde zich dit keer niet politiek geroepen om hierin mee te gaan en is daar verdragsmatig ook (nog) niet toe verplicht. 

De Europese burgers hadden het nakijken. De ‘ondoorzichtige koehandel in achterkamertjes’ riep alom onbegrip en weerzin op. De wanvertoning was koren op de molen van eurocritici: ‘zie je wel wat een zootje het daar in Brussel is.’ Uiteindelijk werd iemand Commissievoorzitter waar niemand van tevoren aan gedacht had: Ursula von der Leyen, geen Spitzenkanditatin, maar de Duitse minister van Defensie, die in eigen land onder vuur ligt. 

Misschien toch ook weer typisch voor de EU: een ondoorzichtige en uiterst rommelige besluitvorming, maar met een bevredigend eindresultaat. Competente, sterk Europees-gezinde mannen en vrouwen op de belangrijkste posten. Boris Johnson hoeft in Brussel echt niet aan te komen met de grootspraak waarmee hij de Tory’s plat kreeg in York. Behalve de Belg Charles Michel, de Duitse Ursula Von der Leyen, ook nog de Spanjaard Josep Borell als coördinator buitenlandbeleid en de Française Christine Lagarde bij de Europese Centrale Bank. De Oost-Europeanen leken tevreden met de blokkade van aartsvijand Timmermans.

De zogenaamde topkandidaten hadden geen persoonlijk mandaat van de Europese kiezers

De oorzaak van ‘het zootje’ lag deels in de omstreden topkandidatenprocedure en deels in de slechte voorbereiding. Merkel en Macron hadden het op de G20-top in Japan op een akkoordje gegooid zonder hun diplomaten eerst te laten uitzoeken hoe deze afspraak zou vallen bij de relevante lidstaten en de fracties in het EP. De sociaaldemocratische fractie is woedend dat Timmermans is afgewezen, nota bene nadat hij heel ondemocratisch (!) op één was gezet in het Merkel-Macron onderonsje, en dreigt tegen Von der Leyen te stemmen.

Dit zou zeer onterecht zijn. Het Europees Parlement klaagt dat de Europese Raad de democratie om zeep heeft geholpen. Dat is zwaar overtrokken. De zogenaamde topkandidaten hadden geen persoonlijk mandaat van de Europese kiezers. Zij kregen alleen de stemmen in hun land van herkomst! De christendemocraten zijn als grootste verkozen in het EP, de sociaaldemocraten als tweede en de liberalen als derde, dus prima, respectievelijk voorzitter en twee ‘eerste’ vicevoorzitters van de Commissie. 

Niemand wil over vier jaar een reprise van dit politiek theater. Zo’n spektakel is alleen te voorkomen als de EU in een nieuwe fase van haar historische ontwikkeling treedt: een verschuiving van zeggenschap van het nationale naar het supranationale niveau. Dat betekent echter weer een Europese veldslag. Deze keer met de nationalistische tijdgeest, en die is nog lang niet overwonnen. 

Auteurs

Bob van den Bos
Politicoloog en voormalig D66-lid Eerste Kamer, Tweede Kamer en het Europees Parlement