Terug naar archief
De wereld door de ogen van ons team van spectators

Slaapwandelen naar een confrontatie met Iran

19 Jun 2019 - 16:43

De afgelopen maanden en weken lijkt een confrontatie tussen Iran en de Verenigde Staten in de maak in de Golf van Oman en de straat van Hormuz. Vermeende en schimmige aanvallen op tankers, drones die de oost-west-pijpleiding in Saoedi-Arabië trachten te raken; de lijst gaat maar door. Slaapwandelen de VS en Iran naar een ultieme confrontatie? Waarom en vooral; wat dan?

Dertien maanden geleden kondigde de Amerikaanse president Donald Trump aan dat hij uit de zogenaamde ‘Iran deal’ stapte. Dit akkoord dateert van 14 juli 2015, en is gesloten tussen de vijf permanente leden van de VN Veiligheidsraad plus Duitsland en de Europese Unie enerzijds en Iran anderzijds. Daarin stemde de hervormingsgezinde Iraanse president Rouhani toe met de ontmanteling van de militaire dimensie van het nucleaire programma van het land, in ruil voor toegang tot de internationale markten en directe buitenlandse investeringen. De Iraanse geestelijke leider Khamenei, de ware conservatieve machtshebber in Teheran, bleef ambivalent ten aanzien van het akkoord, alsof hij zijn opties open hield.

Door Iran weer openlijk toe te laten tot het geopolitieke spel in het Midden-Oosten kon de ‘disruptieve macht’ van Riyad beperkt worden

President Barack Obama was de architect achter de schermen van dit akkoord. Het was zijn poging om de macht van Saoedi-Arabië in de regio, een promotor van soennitisch terrorisme, in te perken zonder dit ooit openlijk te zeggen. Door Iran weer openlijk toe te laten tot het geopolitieke spel in het Midden-Oosten kon de ‘disruptieve macht’ van Riyad beperkt worden. De VS waren ondertussen dankzij schalieolie opnieuw een grote olieproducent geworden en hadden Saoedi-Arabië dus veel minder nodig dan in het verleden.

Eén van Trumps eerste buitenlandpolitieke beleidsdaden bestond uit het sluiten van een wapendeal ter waarde van meer dan 100 miljard dollar met Saoedi-Arabië. Het Amerikaanse buitenlandbeleid kan blijkbaar ‘gekocht’ worden, want plots draaide Trump alles om. Een anti-Obama beleid betekende dat hij zich inschreef in de politiek van Saoedi-Arabië om Iran nu openlijk te counteren. Via een extra-territorialiteitsclausule dreigde Trump een jaar geleden om alle Europese bedrijven (Airbus, Renault, Total en andere) die nog handel zouden drijven met Iran sancties op te leggen op hun Amerikaanse activiteiten. Deze bedrijven kozen al snel eieren voor hun geld.

De Europese Unie beloofde wel aan Iran om ‘compensaties’ te vinden zodat het tweede deel van de ‘Iran Deal’ overeind kon worden gehouden, maar dat bleek een bijna onmogelijke opdracht. Ideeën zoals een alternatief voor het internationale SWIFT betalingssysteem of het opkopen van de Iraanse olie door Rusland deden de ronde.

Ondertussen woedt de inflatie hevig in Iran en de mensen morren. Trump helpt de facto ultraconservatieven zoals de Iraanse Revolutionaire Garde zo opnieuw aan de macht. Het lijkt erop dat hervormingsgezinden als Rouhani geleidelijk aan buitenspel worden gezet.

Trump wil in ware Noord-Koreaanse stijl een nieuwe deal forceren, waarin niet alleen het Iraanse nucleaire programma vervat zit, maar ook het rakettenprogramma en de regionale invloed van Iran in landen zoals Jemen, Irak, maar vooral ook Syrië. Daarmee zou ook een andere partner van Trump, de Israëlische premier Benjamin Netanyahu, bediend kunnen worden. Meteen ook een pluspunt voor de stemmen van de evangelicals in de komende 2020-presidentsverkiezingen.

Iran speelt het spel echter niet mee en vertrouwt Trump voor geen haar. Het land was overigens de afgelopen 15 jaar de ware winnaar in de regio. Na de Amerikaanse inval in Irak in 2003 kwamen de sjiieten – die in het land in de meerderheid zijn – aan de macht. In de Syrische oorlog werden Iraanse troepen vanaf 2012 dan weer actief en redden ze het regime van Bashar al-Assad. De as met het sjiitische Hezbollah in Libanon werd zo ook versterkt.

Wie Trump goed beluistert, weet dat hij eigenlijk helemaal geen oorlog met Iran wil

Wie Trump goed beluistert, weet dat hij eigenlijk helemaal geen oorlog met Iran wil. Hij omringde zich recent evenwel met een aantal haviken die zo hun eigen agenda hebben. Buitenlandminister Mike Pompeo gelooft in het opvoeren van de druk met Iran om de regionale invloed van het land te breken. Nationale Veiligheidsadviseur John Bolton staat bekend als een ideoloog die niets liever wil dan in 2020 de ‘bevrijding’ van Iran in Teheran vieren. Bolton leest wel alle verslagen van de veiligheidsdiensten en de militaire staven, maar de Nationale Veiligheidsraad komt amper samen. Terwijl zijn deur gesloten bleef, zond  Bolton de Vijfde Vloot naar de regio als reactie op meerdere aanvallen op tankers van landen als Noorwegen, de Verenigde Arabische Emiraten en recent ook Japan. Zo’n 17 miljoen vaten olie passeren dagelijks in de Straat van Hormuz.

Zit Iran erachter, dan kunnen we stellen dat de Revolutionaire Garde nu al de regie aan het overnemen is in Teheran. De dagen van hervormingsgezinden als Rouhani zijn dan wellicht geteld. Een alternatieve hypothese stelt dat bijvoorbeeld de Saoedische geheime diensten er zelf achter zouden zitten. Het land staat immers op het toppunt van zijn macht, of is daar wellicht reeds voorbij. Niemand weet echt hoe groot de olievoorraden eigenlijk wel zijn. De recente poging tot beursgang van Saudi-Aramco werd om die reden overigens stopgezet. Riyad wilde dit nationale geheim niet prijsgeven aan internationale investeerders.

Een tweede probleem voor Teheran is dat westerse landen heden een energietransitie doormaken waarbij aardgas gepercipieerd wordt als een meer schone brandstof en ‘bridge fuel’ richting een hernieuwbare energietoekomst. De geopolitiek van aardgas wordt straks belangrijker in de regio dan olie. Landen als Iran en de Verenigde Arabische Emiraten hebben de wind in de zeilen, naast ook de nieuwste gasproducent in de regio; Israël.

De strijd die heden geostrategisch geleverd wordt, heeft dus ook een geo-economische dimensie, waarbij de landen in de regio zich ultiem trachten te positioneren teneinde hun (toekomstige) marktaandeel te beschermen. Maar er is ook een geostrategische dimensie; als Riyad Teheran wil aanpakken, dan moet het nu, want over tien jaar is het wellicht te laat.

Wie denkt dat dit conflict beperkt zou blijven tot enkel en alleen Iran, zou wel eens van een koude kermis thuis kunnen komen

De kunst bestaat eruit de Amerikaanse grootmacht achter de eigen kar te spannen zonder dat dit zo gepercipieerd wordt. Misschien wil Trump geen confrontatie met Iran, Bolton en Pompeo ontnemen het land stelselmatig opties zodat het vanzelf in de val trapt. Niemand kan dan nog terug.

Maar wie denkt dat dit conflict beperkt zou blijven tot enkel en alleen Iran, zou wel eens van een koude kermis thuis kunnen komen. Het front omspant dan wellicht de ganse regio; in Syrië, in Libanon, in Irak en in Jemen. Landen als Rusland en China positioneren zich als gevolg als diegenen die vragen om de kalmte te bewaren en ervoor te ijveren dat de ‘doos van pandora’ niet geopend wordt.

Ondertussen slaapwandelen we verder naar een bredere soennitisch-sjiitische confrontatie zonder dat de VN Veiligheidsraad in New York in staat is om daar maar iets aan te doen. Niemand heeft bovendien een plan voor the day after, als die dag er ooit al komt.

Auteurs

David Criekemans
Hoofddocent aan de Universiteit Antwerpen