Terug naar archief
De wereld door de ogen van ons team van spectators

Europa’s geopolitieke jaren ‘20: vernieuwing van binnenuit

17 Dec 2019 - 13:53

Op 1 januari 2020 start niet alleen een nieuw jaar, maar ook een nieuw decennium. Voor Europa wordt dit zowel geo-economisch als geopolitiek een bepalende periode voor zijn toekomst. Europa’s invloed nam de laatste decennia af. We dreigen in een existentiële crisis terecht te komen over onze plaats in de wereld.

In zekere zin zijn we daar al. Brexit zou op die wijze geïnterpreteerd kunnen worden. De recente parlementsverkiezingen in het Verenigd Koninkrijk bevestigden de referendumuitslag uit juni 2016; voorstanders van Brexit verwijzen (in)direct naar nostalgie omtrent de Britse wereldrol als Empire of het gevoel "steeds minder mee te tellen."

De Europese Unie wordt daarbij blijkbaar geassocieerd met het disruptieve en elitaire karakter van de globaliseringsgolf sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw. Dat Europese project bleef inderdaad teveel steken bij de interne markt en het faciliteren van het grootkapitaal. Volgens Margaret Thatcher moest de Europese Gemeenschap vooral uitbreiden en een markt zijn.

De golf van het populisme kent in westerse landen verschillende oorzaken, maar het fundament ligt in de kloof tussen politiek en burger

Vreemd genoeg heeft juist de Britse politiek zelf een verdere volwassenwording van het Europese project verhinderd. De gewone burger die klassieke arbeid verricht voelt zich politiek buitengesloten, of was economisch onvoldoende in staat om de vruchten mee te plukken van de economische groei van de afgelopen decennia.

Wat we vandaag aanduiden met de golf van het populisme kent in westerse landen verschillende oorzaken, maar het fundament ligt in de kloof tussen politiek en burger. Thatcher’s slogan "there is no alternative" zaaide wat we vandaag politiek oogsten; de politieke extremen winnen de overhand, waardoor het nog moeilijker wordt om een nieuwe politieke synthese te genereren.

Westerse landen zullen enkel geopolitiek opnieuw een rol kunnen spelen als ze twee elementen centraal nemen; meer sociale inclusie en minder ecologische externalisatie. Sociale inclusie betekent het bouwen aan sociale normen en standaarden, investeren in mensen in plaats van louter terug te vallen op zelfredzaamheid. Minder ecologische externalisatie betekent nieuwe verdienmodellen en technologieën ontwikkelen die minder milieudegradatie veroorzaken.

Ziedaar de contouren van een nieuw sociaal contract tussen kapitaal en arbeid, en een kans op het overbruggen van de (schijnbare) kloof tussen economie en ecologie. De zoektocht naar een nieuwe balans staat hierin centraal.

Wat als over een decennium zou blijken dat China en andere illiberale regimes veel effectiever zijn in zowel het genereren van economische groei alsook in het verdelen ervan?

De huidige de-globalisering als antwoord op de "overwinning" van het neoliberalisme dreigt de mondiale stem van de Europese landen versneld irrelevant te maken. Enkel door een vernieuwde her-globalisering van onderaf, met investeringen in mensen, nieuwe industrieën en sociaal weefsel, kan het tij gekeerd worden.

Wat als over een decennium zou blijken dat China en andere illiberale regimes veel effectiever zijn in zowel het genereren van economische groei alsook in het verdelen ervan? Eén van de redenen waarom de Sovjetunie implodeerde was de gebrekkige productiviteits- en welvaartsgroei in vergelijking met het Westen. Nu dreigt voor Europese landen op termijn het omgekeerde te gebeuren.

Vooral wordt onderschat hoe ingrijpend de impact zal zijn van de nieuwste technologieën die nu in de maak zijn zoals artificial intelligence (AI), 5G en social media in combinatie met ondermeer big data en quantum computing. China bouwt daarrond een nieuw model op basis van de eigen waarden.

De echte strijd zal zich ontvouwen over de normen die we met deze nieuwe technologieën willen handhaven. Europa zal hierin gezamenlijk moeten inzetten op een geo-economisch en geopolitiek antwoord. De vernieuwing zal daarbij van binnenuit moeten komen, via doelgerichte investeringen.

Zowel Macron als Merkel stelden eerder al nationale (maar te weinig Europese) investeringen voor in AI of in de vierde industriële revolutie. Geïnspireerd door de bitcoin pleitte Macron er bijvoorbeeld voor AI en andere nieuwe technologieën te ontwikkelen op basis van open, verifieerbare en zichzelf corrigerende platformen en normen.

De veranderende machtsverhoudingen lijken stilaan uitwerking te hebben op internationale instellingen, waardoor een aantal fundamentele Europese waarden onder druk komt te staan

Binnenskamers moeten diplomaten toegeven dat op het vlak van mensenrechten sommige Europese landen nu al op de rem gaan staan als dossiers besproken worden waarin China aan bod komt. De veranderende machtsverhoudingen lijken stilaan uitwerking te hebben op internationale instellingen, waardoor een aantal fundamentele Europese waarden onder druk komt te staan.

Mogelijk zullen of kunnen niet alle huidige EU-leden zich inzetten voor een gezamenlijk antwoord. Een verdere geopolitieke re-configuratie op het Europese continent is niet onwaarschijnlijk. Dit valt zelfs te prefereren boven een scenario waarbij de EU over tien jaar zelf plotseling moet kiezen tussen een ‘Chinees’ of een ‘Amerikaans’ model, wat opnieuw een bipolaire geopolitieke tweedeling zou betekenen sinds het uiteenvallen van de Sovjetunie.

Via het bouwen aan een eigen verhaal op basis van sociale inclusie en minder externalisatie moet Europa de fundamenten leggen van zijn eigen geopolitieke rol in deze nieuwe wereld.

Ook moeten Europese landen op veiligheidsvlak meer samenwerken. Samenwerking in defensie-industrie beleid kan deze geopolitieke doelen ondersteunen en Europa relevant houden op het vlak van de ontwikkeling van de nieuwste technologieën én hun commerciële toepassingen.

Tevens nemen we zo meer eigen verantwoordelijkheid in een wereld waarin de trans-Atlantische relatie niet langer een ultieme garantie is. Tegelijkertijd kunnen daardoor de Europese waarden mondiaal ook beter verdedigd worden. Het alternatief is irrelevantie, zoals uit de recente crisis in Noord-Syrië bleek.

Hoe het komende decennium zich op deze domeinen ontwikkelt, zal bepalend blijken. Er bestaat nog steeds een geopolitieke window of opportunity voor Europa, maar bij ongewijzigd beleid dreigt deze zich sneller te sluiten dan initieel gedacht.

 

David Criekemans voerde onlangs op VRT RADIO KLARA een gesprek met auteur Geert Mak over geopolitiek en Europa dat alhier is te beluisteren.

Auteurs

David Criekemans
Hoofddocent aan de Universiteit Antwerpen